بیماری های رز

رز با بیش از ۲۰۰ گونه نیمه دائم, سبز دائم تا خزان کننده و حدود ۱۸۰۰۰ رقم تجاری و ۵۰۰۰ سال سابقه کشت یکی از مهمترین و متنوع ترین گونه های زینتی در ایران و جهان است

رز با بیش از ۲۰۰ گونه نیمه‌دائم، سبز دائم تا خزان‌کننده و حدود ۱۸۰۰۰ رقم تجاری و ۵۰۰۰ سال سابقه کشت یکی از مهمترین و متنوع‌ترین گونه‌های زینتی در ایران و جهان است و با دامنه وسیعی از عادات رشد در آسیا، شمال‌آفریقا، آمریکای‌شمالی و اروپا یافت می‌شود. در تجارت جهانی نیز رز همواره مقام‌های اول و دوم را از نظر ارزش صادرات به خود اختصاص داده است.

الف) بیماری‌های قارچی

۱) سفیدک پودری رز

سفیدک پودری رز از گسترده‌ترین و خطرناک‌ترین بیماری‌های رزهای گلخانه‌ای و فضای باز است. این بیماری هم‌اکنون در همه کشورهائی که در آن رز کاشته می‌شود شناخته شده است.

علائم بیماری در ابتدا به‌صورت نواحی قرمز شبیه تاول در سطح بالائی برگ دیده می‌شود. پوشش سفید قارچ به‌صورت لکه‌های مشخص روی سطح برگ‌های جوان ظاهر می‌شود. این برگ‌ها در حالات شدید بیماری، پیچ‌خورده و بدشکل شده و در نهایت به‌طور کامل با پوشش سفید قارچ پوشانده می‌شوند.

در برگ‌های پیر هم نواحی کرد یا نامنظم ممکن است یا میسلیوم قارچ پوشانده شوند. در صورتی‌که شرایط محیطی مساعد باشد برگ‌های آلوده پیش از موعد می‌ریزند.

قارچ عامل بیماری ممکن است به ساقه‌ها و به‌ویژه به قاعده خارها و همچنین گل‌ها حمله نمایند. پوشش میسلیومی قارچ می‌تواند به مقدار زیادی روی گلبرگ‌ها، کاسبرگ‌ها و جام گل به‌خصوص وقتی غنچه گل باز شده باشد گسترش یابد.

خسارت شدید بیماری سفیدک پودری موجب کاهش رشد برگ، ارزش زیبائی گل، عملکرد فتوسنتز و بنابراین رشد گیاه و عمر پس از برداشت گل‌های بریده می‌شود.

عامل بیماری قارچی با نام Sphaerotheca pannosa.var.rosae است که به‌ندرت روی رز تشکیل می‌شود و بیشتر فرم غیرجنسی عامل بیماری که از جنس Oidium می‌باشد روی گیاه دیده می‌شود.

عوامل مؤثر در توسعه بیماری شامل حساسیت بافت میزبان، درجه حرارت، رطوبت نسبی و وجود آب می‌باشند. در رطوبت بالا بهترین درجه حرارت برای توسعه بیماری ۲۵-۱۸ درجه سانتی‌گراد است. زمانی‌که همه سطح برگ با یک لایه آب پوشانده شده باشد، رشد میسلیومی اتفاق نمی‌افتد، اگرچه این شرایط برای جوانه زدن کنیدی الزامی است.

در رزهای خارج از گلخانه مناسبترین شرایط برای توسعه بیماری در شب دمای ۵/۱۵ درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۹۹-۹۰ درصد است که اجازه تشکیل کنیدی را در حد مناسب فراهم می‌آورد و در طول روز حرارت ۲۷-۲۶ درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۷۰ - ۴۰ درصد آزاد شدن کنیدی‌ها را تسهیل می‌کند. در صورت تکرار این شرایط برای مدت چند روز اپیدمی (همه‌گیر شدن) بیماری حتمی می‌باشد.

برای کنترل بیماری استفاده از ارقام مقاوم راهکار مناسبی شناخته شده است. همچنین به‌طور اصولی سمپاشی‌های حفاظتی با استفاده از سموم گوگردی روش دیگر کنترل بیماری است. استفاده از قارچ کنش‌های سیستمیک نیز به کنترل بیماری کمک می‌کند.

بررسی‌ها اخیر نشان داده‌اند که استفاده از برخی ترکیبات مانند بی‌کربنات سدیم، فسفات هیدروژن پتاسیم (KH۲PO۴)، کربنات هیدروژن سدیم (NaHCO۳) به میزان ۵/۰ درصد و شیر به میزان ۵۰/۰ در مقایسه با سموم شیمیائی کارآئی بهتری دارند.

هرس شاخه‌های آلوده در انتهاء فصل و از بین بردن این شاخه‌ها در مناطقی که دارای زمستان‌های شدید هستند جهت جلوگیری از زمستان گذرانی قارچ مفید خواهد بود. جمع‌آوری و نابود کردن برگ‌های ریخته شده در اطراف درختچه‌های رز نیز در انتهاء فصل ممکن است زمستانی گذرانی را متوقف کند.

۲) کپک خاکستری

این بیماری که به‌نام‌های سوختگی گل و جوانه نیز معروف است یکی دیگر از بیماری‌های رز است که در شرایط انباری و حمل‌ونقل شاخه‌های رز بیشتر دیده می‌شود. آلودگی ممکن است در زمان برداشت گل دیده نشود اما به سرعت در شرایط مرطوب که در انبار و در طی حمل‌ونقل وجود دارد توسعه می‌یابد. علائم بیماری به این صورت است که در شریط آب‌وهوائی مرطوب و خنک جوانه‌های آلوده رزهای باغچه‌ای نمی‌توانند باز شوند و با میسلیوم قهوه‌ای مایل به خاکستری در قسمت قاعده جوانه در روی ساقه ممکن است تشکیل شود (شکل ۲). در شرایط گلخانه‌ای خسارت شبیه شرایط رزهای خارج از گلخانه است و یا علائم به‌صورت کبودی ظاهر می‌شود، نقاط‌ریزی روی گلبرگ‌ها ظاهر شده و نوک یا حاشیه گلبرگ‌ها نرم و قهوه‌ای می‌شوند (شکل ۳). قارچ‌ ممکن است انتهاء شاخه‌هائی را که برای برداشت گل بریده یا هرس شده‌اند را نیز آلوده کند. این آلودگی باعث سختگی ساقه‌ها می‌شود.

عامل بیماری قارچ Botrytis cinerea است. درجه حرارت مناسب برای رشد و توسعه قارچ عامل بیماری ۱۵ درجه سانتی‌گراد ثبت شده است. همچنین رطوبت بالا نیز در این شرایط دمائی مورد نیاز است. برای حمله قارچ به گیاه، زخمی شدن سطح میزبان لازم است.

برای کنترل این بیماری، همه گل‌ها، جوانه‌ها و ساقه‌های آلوده در گلخانه یا مزرعه و باغ باید بعد از ظهور اولین علائم بیماری حذف و از بین برده شوند. تهویه مناسب در بسترهای تکثیر و در گلخانه‌ها از بروز بیمار یخواهد کاست.

انتقال سریع گل‌های شاخه بریده یا قلمه‌ها به انبار خنک، جلوگیری از ایجاد زخم در گیاهان جلوگیری از پاشیدن آب روی سطح خاک و برگ موقع آبیاری و عدم استفاده از مقادیر بالای نیتروژن و مالچ‌های مرطوب به کاهش بیماری کمک خواهد کرد برای پوشاندن زخم‌های ایجاد شده، سمپاشی با قارچ‌کش‌های حفاظتی توصیه می‌شود. رزهای بریده شده در انبار نیز باید سمپاشی شود و یا در محلول سمی مثل بنزیمیدازول‌ها و دی‌کربوکسیمیدها فرو برده شوند. با توجه به اینکه اسپوردهی قارچ در طول موج نوری ۳۵۵ نانو متر (نور ماورای بنفش) بهتر انجام می‌شود لذا استفاده از پلاستیک‌های جذب‌کننده نور ماورای بنفش (پوشش‌های ضد U.V) برای کنترل و کاهش اسپوردهی قارچ مؤثر خواهد بود. استفاده از کلسیم به‌عنوان یک عامل تغذیه‌ای، موجب کاهش میزان از طریق توقف تولید اتیلن به‌وسیله رز که در توسعه بیماری اهمیت دارد می‌شود.

۳) لکه سیاه رز

بیماری لکه سیاه رز که همچنین سوختگی برگ، لکه برگی، سوختگی، آسترومای برگ رز و کپک لزج هم نامیده می‌شود، در همه مناطق رزکاری دنیا پراکنده است. این بیماری در رزهای فضای باز بیشتر از رزهای گلخانه‌ای شایع است زیرا در گلخانه‌ها رطوبت را راحت‌تر می‌توان کنترل کرد.

علایم بیماری به‌صورت لکه‌های مشخص با قطر ۱۲-۲ میلی‌تر روی سطوح بالائی برگ گسترش می‌یابد. این لکه‌ها گرد یا نامنظم هستند. بافت برگ اطراف لکه به رنگ زرد تغییر رنگ داده و حالت کلروز تا زمان ریزش بر در سرتاسر سطح برگ گسترده می‌شود. زردی و ریزش برگ‌ها در ارتباط با تشکیل اتیلن است. برگ‌هائی که علایم بیماری روی آنها دیده می‌شود مقادیر زیادی اتیلن تولید می‌کنند.

در روی شاخه‌های یک ساله ارقام حساس سوختگی‌های نامنظم با رنگ قرمز مایل به بنفش گسترش می‌یابند. این لکه‌ها اغلب کوچک و به‌ندرت شاخه‌ها را از پا درمی‌آورند. ولی در زمستان گذرانی قارچ اهمیت ویژه‌ای دارند. در روی گلبرگ‌ها هم لکه‌های ریز قرمز رنگ ممکن است دیده شود که با تغییر شکل خفیفی همراه است.

عامل بیماری قارچ Diprocarpon rosae و در فرم غیرجنسی آن Marssonina rosae است. عامل انتشار قارچ کنیدی‌ها هستند که از طریق پاشش آب، به‌وسیله کارگران یا تماس با قسمت‌های چسبناک بدون حشرت منتقل می‌شوند. برگ‌هائی که ریزش کرده‌اند ممکن است توسط باد جابه‌جا شده و عامل بیماری را به‌صورت لکه‌ای منتشر کنند. قارچ عامل بیماری‌زا در داخل خاک قادر به ادامه حیات نیست و کنیدی‌های موجود بر روی ابزار و غیره بیشتر از یک ماه پایدار می‌مانند. در مناطق معتدل قارچ در گلخانه در سرسر سال روی میزبان فعال باقی می‌ماند. زمستان گذرانی عامل بیماری به‌صورت میسلیوم و یا کنیدی است.

عامل بیماری دامنه وسیعی از درجه حرارت را تحمل می‌کند اما برای رشد نیاز به رطوبت (تقریباً ۱۰۰ درصد) دارد. در درجه حرارت بالای ۳۳ درجه سانتی‌گراد قارچ قادر به ادامه فعالیت نیست. رشد قارچ در حرارت ۲۱-۱۹ درجه سانتی‌گراد در حد مطلوب است. بهترین شرایط آلودگی زمانی است که برگ‌ها ۲۴ ساعت به‌صورت ممتد مرطوب باقی بمانند. در هوای خشک هیچ‌گونه آلودگی اتفاق نخواهد افتاد. جریان هوا در اطراف بوته‌های رز در گلخانه یا خارج آن موجب خشک شدن سطح برگ‌ها و کاهش بیماری خواهد شد. گرمای تابستان و سرمای زمستان توسعه بیماری را در مناطق بارانی محدود می‌کند.

برای کنترل بیماری نباید اجازه داد که برگ‌ها در رطوبت نسبی بالا بیشتر از ۱۲-۷ ساعت باقی بمانند. تا حد امکان از آبپاشی روی سطح گیاهان باید خودداری شود. در مواقع ضروری باید آبپاشی در اوایل صبح که درجه حرارت در طی روز افزایش می‌یابد صورت گیرد. از آب‌دهی زیادی از حد در شرایط آب‌وهوای مرطوب و شرایط تاریک باید اجتناب کرد. حذف برگ‌ها و هرس شاخه‌هائی که آلوده هستند موجب کاشت جمعیت زمستانگذاران قارچ می‌شود از کشت متراکم باید اجتناب شود تا جریان هوا به‌راحتی در اطراف بوته‌های رز حرکت کند. قارچ‌کش‌ها باید در مواقعی از سال که شرایط برای توسعه بیماری لکه سیاه مساعد است استفاده شوند، قارچ‌کش‌ها باید هر ۱۵ روز یک بار در این شرایط به‌کار روند.

۴) سفیدک داخلی

علایم بیماری روی برگ‌ها، ساقه‌ها، کاسه‌ گل، کاسبرگ و گلبرگ‌ها دیده می‌شود. آلودگی معمولاً به ناحیه رشد انتهائی و جوان گیاه محدود است. روی برگ‌ها لکه‌های قرمز، صورتی‌ تا قهو‌ه‌ای تیره به‌صورت اشکال نامنظم تشکیل می‌شود. برگچه‌های ممکن است به رنگ زرد تغییر یابند. در برگچه‌های زردرنگ لکه‌هائی به قطر یک سانتی‌متر از بافت سالم برگ ممکن است به‌صورت جزیره مانند دیده می‌شوند. ریزش برگ ممکن است شدید باشد. در شرایط سرد و مرطوب اسپرانژیوم و اسپرانژیوفور به‌طور فراوانی روی سطح پائینی برگ‌های آلوده دیده می‌شوند. نواحی ارغوانی تا سیاه با اندازه مختلف از یک لکه کوچک تا لکه‌هائی با طول ۲ سانتی‌متر نیز ممکن است روی ساقه و دمگل ظاهر شوند.

عامل بیماری قارچ Peronospora sparsa می‌باشد. دمای مناسب برای جوانه‌زنی اسپور قارچ ۱۸ درجه سانتی‌گراد است. قارچ عامل بیماری در رطوبت نسبی پائین‌تر از ۸۵ درصد گیاهان رز را آلوده نمی‌کند.

در رزهائی که در گلخانه‌ها کاشته شده‌اند، پائین آوردن رطوبت محیط با استفاده از تهویه و هوادهی و یا رساندن دره حرارت محیط به ۲۷ درجه سانتی‌گراد در طی زمان‌های گرمتر روز و شب به کنترل بیماری کمک خواهد کرد. در زمان غروب که درجه حرارت به‌طور ناگهانی پائین می‌آید. برای جلوگیری از افزایش رطوبت نسبی باید از روش‌های ویژه‌ای استفاده کرد.

رطوبت نسبی نباید به مدت ۳ ساعت بیشتر از ۸۵ درصد باقی بماند. اگرچه در رزهای گلخانه‌ای این بیماری شدیدتر است ولی در رزهای خارج گلخانه‌ای نیز که شرایط بیماری فراهم باشد یک مسئله جدی محسوب می‌شود.

در زمانی‌که شرایط محیطی برای بیماری مناسب است قارچ کش‌های حفاظتی باید به‌کار گرفته شوند. بهداشت زراعی برای حذف پاتوژن در طی فصل بسیار مهم است. برگ‌ها، ساقه‌ها و گل‌های آلوده باید حذف شده و از بین بروند. همچنین حذف قلمه‌ها و قسمت‌های گیاهی حامل قارچ برای کنترل بیماری بسیار اهمیت دارد.

حسن بیات

فهرست منابع

۱) Elad, Y. ۱۹۸۸. INvolvement of ethylene in the disease caused by botrytis cinerea on rose and carnation flowers and the possibility of control Ann. Apple. Biol. ۱۱۳:۵۸۹-۵۹۸

۲) Fransen, J.J.۱۹۹۹. Integerated pest management in rose in "Proceedings Rose - Seminar".

Research station for floriculture and glasshouse vegetables.

۳) Horst, R.K. ۱۹۹۹. Compendium of Rose Diseases. APS Press. ۴۹pp

۴) Longree, K.۱۹۳۹. The effect of temperature and relative humidity on powdery midew of reses. Conrnell university Agriculture Experimental station Memories, ۲۲۳:۱-۴۳

۵) Pizano, M.۱۹۹۹. Managing gray mold on roses. Floriculture International, ۱۴-۱۶

۶) Reuveni, R.,Agapov, V.,Reuveni, M., and Raviv, M.۱۹۹۴.Effects of foliar sprays of phosphates on powdery mildew (Sphaerotheca pamnosa) of roses. Journal of phytopathology, ۱۴۲:۳-۴,۳۳۱-۳۳۷

۷) Volpin, H., and Elad, Y. ۱۹۹۱. Influence of calcium nutrition on susceptibility of rose flowers to botrytis blight. Phytopathology ۸۱:۱۳۹۰-۱۳۹۴

۸) Xu, X.M.۱۹۹۹.Effects of temperature on the length of the inoculation period of rose powdery mildew Sphaerotheea Pannosa Var.rosae

---