وقتی مغز تا اطلاع ثانوی خاموش می شود

آشنایی با تکنیک ها و داروهای بیهوشی در گفتگو با دکتر محمدمهدی قیامت رئیس انجمن بیهوشی

حتما شما هم می‌دانید که متخصص بیهوشی دو هدف عمده را تعقیب می‌کند؛ اول، ایجاد بی‌دردی که بستری مناسب جهت انجام جراحی‌ است؛ و دوم، مراقبت لحظه به لحظه از بیمار در طول جراحی و بیهوشی. ایجاد بی‌دردی در بیمار هم با استفاده از دو تکنیک عمده صورت می‌پذیرد: بیهوشی عمومی و بی‌حسی، اما شاید شما هم مثل من کنجکاو باشید در این مورد بیشتر بدانید و با داروها و تکنیک‌های کار آشنا شوید. پس گفتگوی ما را با دکتر محمدمهدی قیامت، رئیس انجمن بیهوشی ایران بخوانید....

▪ چرا وقتی بی‌هوش می‌شویم، دردی را حس نمی‌کنیم؟

ـ چون که در بیهوشی عمومی، با خاموش کردن مغز، محل اصلی دریافت و تجزیه و تحلیل ادراک درد موقتا از فعالیت باز می‌ایستد. برای این کار از داروهای بی‌هوش‌کننده‌ای که وریدی یا استنشاقی‌اند، استفاده می‌شود. امیدوارم مکانیسم بی‌هوش‌کنندگی این داروها، را نپرسید چون به خصوص در مورد داروهای استنشاقی نامعلوم و از رازهای بزرگ علم پزشکی محسوب می‌شود.

▪ کنجکاوی ما درباره داروها به خاطر عوارضی است که برخی از آنها دارند مثلا اثر یا مانند آن.

ـ از میان داروهای استنشاقی استفاده از برخی داروهای قدیمی اکنون منسوخ شده است. دیگر در هیچ یک از اتاق‌های عمل از اتر، سیکلوپروپان و کلروفرم استفاده نمی‌شود و این داروها به تاریخ پیوسته‌اند. از میان داروهای قدیمی تنها گاز نیتروس اکسید است که به شکل کاملا رایج هم‌اکنون مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از داروهای استنشاقی که امروزه در اتاق‌های عمل استفاده می‌شود، عبارت‌اند از: هالوتان، ایزوفلوران، سوفلوران و دسفلوران نام برد که در میان این داروها با توجه به عارضه کبدی استفاده از داروهای هالوتان محدود شده است. گازهای بیهوشی برای تاثیر ثابت باید از طریق دستگاه بیهوشی به‌طور دایم در طول عمل به صورت مخلوط با اکسیژن به بیمار تجویز شود و در اواخر عمل جراحی با قطع تجویز آنها و کاهش میزان غلظت دارو در مغز و خون، مغز به سمت فعال شدن پیش رفته و بیمار بیدار می‌شود. البته در اکثر بیهوشی‌ها در ابتدا و قبل از آغاز جراحی از داروهای وریدی استفاده می‌شود. این داروها نیز پس از تزریق از طریق ورید بیمار در فاصله زمانی بسیار کوتاه که به دقیقه نمی‌رسد موجب بیهوشی بیمار می‌شود. از داروهای وریدی مهمی که امروزه در بیهوشی استفاده می‌شود به نام‌هایی مانند تیوپنتال سدیم، پروپوفول، اتومیدات و کتامین می‌توان اشاره کرد که هریک با خواص و ویژگی‌های دارویی خود در دسترس متخصص بیهوشی است تا برحسب شرایط از آنها بهره گیرد. با کشف داروهای وریدی جدیدتر استفاده از داروهای بیهوشی وریدی به جای داروهای استنشاقی در حین بیهوشی رواج زیادی پیدا کرده است. در بیهوشی عمومی غیراز داروهای وریدی و استنشاقی ذکر شده از گروه‌های دیگری از داروها نیز باید استفاده کرد.

▪ چرا؟

ـ زیرا برای شمار زیادی از اعمال جراحی تنها بیهوشی صرف کافی نیست و برای دسترسی جراح به موضع عمل لازم است با استفاده از داروهای فلج‌کننده عضلانی، عضلات از حالت سفتی در آید تا جراح به راحتی بتواند کار کند. همچنین از طیف گسترده‌ای از داروهای مخدر و آرام‌بخش‌ها برای اطمینان از ایجاد بی‌دردی کافی و فراموشی وقایع استفاده می‌شود.

▪ پس با ایجاد این فراموشی، حس درد مختل می‌شود و جراح می‌تواند کارش را شروع کند؟

ـ برای توقف ادراک درد غیر از ایجاد فراموشی عمومی در مغز می‌توان مسیر مخابره تحریک دردناک را به طریقی قطع کرد و این فلسفه استفاده از تکنیک‌های مختلف بی‌حسی است. البته روش‌های بی‌حسی به چند دسته تقسیم می‌شوند. اگر با تجویز داروی بی‌حسی در مجاورت اعصاب نخاعی مسیر عبور تحریکات در ناحیه نخاع بلوک شود به آن «بی‌حسی محور عصبی مرکزی» می‌گویند. در این روش از طریق سوزنی دارو وارد فضای نخاعی می‌شود و اعصاب را بی‌حس می‌کنند که بی‌حسی‌های اسپاینال و اپی‌دورال از جمله تکنیک‌های این شیوه بی‌حسی است. روش دیگر بی‌حسی این است که اعصاب بزرگ و متوسط یک قسمت را خارج از فضای نخاعی و در فاصله‌ای از عضو مورد نظر با تزریق داروهای بی‌حسی در مجاورت آن بی‌حس کنند.

این روش «بلوک عصب» نام دارد. برای مثال ممکن است برای عمل جراحی روی دست عصب دست را در ناحیه زیر بغل و یا گردن بی‌حس کنند. در روشی سوم که به آن «‌بی‌حسی ارتشاحی» گویند داروی بی‌حسی با سوزن در حول و حوش محل جراحی تزریق می‌شود و با بی‌حسی شدن اعصاب محیطی کوچکی که آن قسمت را عصب‌دهی می‌کند امکان جراحی بدون درد آن قسمت را فراهم می‌سازد. این روش بیشتر در اعمال جراحی کوچک و سطحی مثلا برای درآوردن ضایعات پوستی استفاده می‌شود و در آخرین روش بدون تزریق می‌توان محلول‌های‌ بی‌حس‌کننده را در نواحی مخاطی، بدون تزریق دارو، در مجاورت عصب قرار داد و درد را زایل کرد. در این موارد به علت فقدان سد پوست می‌توان بدون تزریق، موضع را بی‌حس کرد. این روش را «بی‌حسی‌ موضعی» می‌گویند و نمونه‌های آن استفاده از قطره‌های بی‌حس‌کننده بر مخاط چشم، دهان و یا مجاری ادراری برای بی‌دردی به منظور اقداماتی مانند برداشتن جسم خارجی، ضایعات کوچک و یا سوندگذاری است.

الهه رضائیان