ویژگیهای شب قدر

آیه شریف و ما ادرئك ما لیله القدر و تو چه دانی كه شب قدر چیست , به روشنی بر این نكته دلالت دارد كه دست یافتن به معنای حقیقی شب قدر, بسیار دشوار و فراتر از سطح ادراك توده های مردم است

آیه شریف (و ما ادرئك ما لیله القدر؛ و تو چه دانی كه شب قدر چیست؟)، به روشنی بر این نكته دلالت دارد كه دست یافتن به معنای حقیقی شب قدر، بسیار دشوار و فراتر از سطح ادراك توده های مردم است. روشن است كه وقتی مخاطب این آیه، پیامبر(ص) باشد، پرسش موجود در آیه، نشان دهنده عظمت و جایگاه والای شب قدر است. عالم ربانی آیت الله میرزا جواد آقاملكی تبریزی در پاسخ این سؤال كه: «معنای دیدار شب قدر و لذت آن چیست؟»، می گوید:

دیدار شب قدر، عبارت است از: كشف فرود آمدن امر آسمانی به زمین در این شب، آن گونه كه برای امام زمان(عج) آشكار می شود.(۱)

دیدن آن حقیقت و توفیق یافتن به این دیدار و شهود، كاری بس عظیم و والاست، همان گونه كه امام صادق(ع) آن را چنین توصیف فرموده است: ان القلب الذی یعاین ما ینزل فی لیله القدر لعظیم الشأن؛(۲)

دلی كه آنچه را در شب قدر فرود آورده می شود، می بیند، بسی والاست. اما اسلام، مردم را در همین سطح به خود وانگذارده است و برای آن كه توده مردم نیز شناختی اجمالی از معنای شب قدر دریابند، روایات دینی، تصویری از آن حقیقت را در ضمن بیان ویژگی ها و فضایل آن شب ارائه داده اند كه نوشتار حاضر در مقام بیان نمونه هایی از آن می باشد. امید است مورد استفاده خوانندگان محترم قرار گیرد۱.- برنامه ریزی سال

در بسیاری از روایات، به عنوان نخستین ویژگی شب قدر، بر این تأكید شده است كه تقدیر امور مردم و سامان بخشی اوضاع و احوال آنان در طول سال، در این شب رقم زده می شود؛ شبی كه سرنوشت و فیصله یافتن همه كارهایی كه تا سال آینده پیش خواهد آمد، در این شب فرود می آید. شاید نزول قرآن در شب قدر نیز به لحاظ همین جهت باشد؛ كتابی كه برنامه زندگی انسان را ارائه می كند.

از همین جاست كه انسان می تواند با بهره گیری از برنامه ای كه قرآن آن را ترسیم نموده، سرنوشت خود و زندگی اش را در شب قدر عوض كند و برای سال آینده خویش، بهترین سرنوشت و برای خویش سودمندترین كسب و كار را تحقق بخشد.

در این جا دو مطلب مهم است كه شایان توجه اند:

▪مطلب اول. رقم خوردن سرنوشت انسان در شب قدر، در چارچوب مقدرات او در علم ازلی خداوند است. به دیگر سخن، به گفته روایات اهل بیت(ع)، آنچه در علم حضرت حق، درطول سال برای مردم مقدر است، به صورت برنامه ای نوشته شده آشكار می شود كه فرشتگان، آن را می نویسند و به امام عصر(عج) تحویل می دهند. و این، به تناسب كاری است كه انسان در شب قدر انجام می دهد.

▪مطلب دوم. براساس شماری از روایات، تعیین سرنوشت انسان در شب قدر و رقم خوردن آنچه در یك سال كامل بر او خواهد گذشت، به معنای آن نیست كه او به طور كامل در برابر این سرنوشت، بی اختیار باشد، بدان سان كه برای تغییر آن، هیچ كاری از او برنیاید؛ بلكه می تواند در سایه دعا و توسل و با كارهای شایسته، مقدرات حتمی خود در شب قدر را نیز تغییر دهد. از این رو، امام باقر(ع) فرموده است:فما قدر فی تلك الیله و قضی فهو من المحتوم و لله فیه المشیه ؛(۳)

آنچه در آن شب، مقدر و معین شده، حتمی است و خدا می تواند در آنها، آن گونه كه بخواهد، عمل كند.

با توجه به ساختار و مضمون این گونه روایات و افزودن آن به ادله قطعی، كه بر «اجابت دعا در طول سال بخصوص در عرفات و حرم های مطهر» دلالت دارند، نمی توان ظاهر برخی روایات را پذیرفت كه: مقدرات شب قدر، هرگز تغییر یافتنی نیست.

۲- آغاز سال تقدیر

در درآمد كتاب توضیح دادیم كه آغاز سال، به اعتبارهای مختلف، متفاوت است. روایاتی كه «شب قدر» را آغاز سال می دانند- كه به برخی از آنها در كتاب اشاره شد- به اعتبار سال برنامه ریزی امور مردم و سامان بخشی وضع آنان و آنچه پیش خواهد آمد، صادر شده اند. با همین اعتبار، شب قدر، پایان سال نیز به شمار می رود؛ یعنی پایان سال برنامه ریزی شده ای كه سپری شده و اول سال برنامه ریزی شده نو است.

۳- اختصاص داشتن به امام زمان

سومین ویژگی شب قدر، این است كه خدای سبحان، كامل ترین و شایسته ترین و برتری انسان را از برنامه ریزی و حكم خود، آگاه می سازد.

تفسیر القمی، در ذیل آیه (تنزل الملئكه و الروح فیها؛ در آن شب، فرشتگان و «روح» به فرمان پروردگارشان درپی هر كاری فرود می آیند)، چنین آمده است:

تنزل الملائكه و روح القدس علی امام الزمان، و یدفعون الیه ما قدكتبوه من هذه الامور؛ (۴)

فرشتگان و روح القدس بر امام زمان فرود می آیند و از این امور، آنچه را نوشته اند، به او تقدیم می كنند.

این نكته، هرچند كه با صراحت به امام معصوم نسبت داده نشده؛ لیكن جمع بندی مضمون همه روایاتی است كه دراین باب آمده است. پس می توان گفت: از ویژگی های شب قدر، اختصاص داشتن آن به امام مهدی(عج) است.

از این رو، توسل به آن امام دراین شب خاص، نقش موثری در گشایش كارهای انسان و گشودن آفاق در پیش او دارد و می تواند سرنوشت او را در جهتی كه دست آوردهای بیشتری را درسال آینده نصیب او سازد، تنظیم كند.

۴- بهتر از هزار شب؛

به تصریح قرآن كریم (لیله القدر خیر من الف شهر؛ شب قدر، بهتر از هزار شب است) و این نشانگر استثنایی بودن این برهه خاص زمانی و بركاتی است كه دربردارد، به نحوی كه كار شایسته در آن، با كار شایسته در عمری طولانی (بیش از هشتاد سال) برابر است. از این رو، در تفسیر این آیه آمده است:

العمل الصالح فیها من الصلاه والزكاه و انواع الخیر، خیر من العمل فی الف شهر لیس فیها لیله القدر؛(۵)

كار شایسته در آن شب (از قبیل: نما، زكات و انواع نیكی ها) بهتر از عمل در هزار ماهی است كه شب قدر نداشته باشد.

این بركات گسترده و سرشار شب قدر، تفسیر كننده تاكید و تشویق پیامبر(ص) و امامان(ع) است كه مسلمانان را بر بهره بردن از لحظه لحظه شب قدر فراخوانده اند، تا آن جا كه پیامبر(ص) از خوابیدن در شب بیست و سوم نهی فرموده است و به همین جهت، فاطمه زهرا(ص)، دختر گرامی پیامبر(ص) نمی گذاشت كه در آن شب، كسی از اهل خانه اش بخوابد.

آری! كسی كه از نعمت ایمان به قرآن برخوردار است و می داند كه عمل در یك شب، از نظر بركات، برابر با حیات جاوید او و بهره مندی در طول حیات ابدی است، نمی تواند این فرصت گران بها و موهبت بی نظیر را رایگان از دست بدهد.

۵- تداوم شب قدر

بررسی آیات سوره قدر و تأمل در روایات دینی، نشان می دهند كه شب قدر، ویژه زمان نزول قرآن و دوران پیامبر(ص) نیست؛ بلكه همیشگی است و از آغاز آفرینش انسان بوده و تا پایان جهان و وجود انسان در آن نیز تداوم خواهد داشت؛ به چند دلیل:

یكم: شب قدر، ظرف نزول قرآن است و ظرف باید پیش از مظروف وجود داشته باشد.

دوم: در سوره قدر، فعل مضارع «تنزل (فرود می آیند» به كار رفته و بر استمرار، دلالت می كند. همچنین جمله اسمیه: (سلم هی حتی مطلع الفجر؛ آن شب تا دمیدن سپیده، ایمن است)، مفهوم تداوم دارد.

سوم: قرآن كریم بارها تاكید كرده كه سنت الهی در تدبیر جهان، تغییر ناپذیر است. از این رو، این سنت الهی كه مربوط به تدبیر امور انسان ها و سرنوشت آنان است، همه امت ها و اقوام گذشته و حال و آینده را دربرمی گیرد.

چهارم: روایات فراوان (شاید درحد تواتر) تداوم شب قدر را پس از پیامبر خدا می رسانند. شماری از این روایات، استمرار این شب را از آغاز خلقت و همراه انسان تا پایان عمر جهان، تأیید می كنند.

پس، آنچه در تفسیر الدر المنثور، از پیامبر(ص) روایت شده كه: «خداوند، شب قدر را به امت من بخشید و آن را به پیشینیان عطا نكرده بود»، علاوه بر ضعف سند، در برابر قرائن و دلایل گذشته، قابل اعتماد نیست.

۶-تعیین شب قدر

قرآن كریم، از یك سو، نزول قرآن را در ماه رمضان می داند: (شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن؛ ماه رمضان، ماهی كه قرآن در آن نازل شده است) و از سویی با صراحت، نزول آن را در شب قدر می داند: (انا انزلنه فی لیله القدر؛ آن را در شب قدر نازل كردیم). مقتضای جمع میان این دو آیه، آن است كه شب قدر، حتماً در ماه رمضان باشد.

این، درحالی است كه در روایات اهل سنت، در بیان این كه شب قدر، كدام شب از شب های ماه رمضان است، اختلافات فراوانی است، به گونه ای كه جمع میان آنها ممكن نیست.

روایاتی كه از اهل بیت(ع) در تعیین شب قدر نقل شده، به پنج دسته قابل تقسیم اند:

▪دسته اول: روایاتی كه شب قدر را در دهه آخر ماه رمضان تعیین می كنند.

▪دسته دوم. روایاتی كه می گویند: شب قدر را در یكی از سه شب: نوزدهم، بیست ویكم و بیست و سوم بجویید.

▪دسته سوم. روایاتی كه می گویند: شب قدر، در یكی از دو شب بیست و یكم و بیست و سوم است.

▪دسته چهارم. روایاتی كه شب بیست و سوم را به طور معین، شب قدر می دانند.

▪دسته پنجم. روایاتی كه دلالت می كنند بر این كه شب های:نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم، هر كدام به گونه ای در تعیین سرنوشت انسان ها و امور آنان نقش دارد؛ ولی نقش اساسی و نهایی، مربوط به شب بیست و سوم است.

حجه الاسلام محمد محمدی ری شهری

.۱ المراقبات: ص.۱۳۷

.۲ بصائر الدرجات: ص۲۲۳ ح۱۴، بحارالأنوار: ج۹۷ ص۲۰ ح.۴۵

.۳ ثواب الأعمال: ص۹۲ ح۱۱، بحارالأنوار: ج۹۷ ص۱۹ ح.۴۱

.۴ تفسیر القمی: ج۲ ص۴۳۱، بحارالأنوار: ج۹۷ ص۱۴ ح.۲۳

.۵ ثواب الأعمال: ص۹۲ ح۱۱، بحارالأنوار: ج۹۷ ص۱۹ ح.۴۱

.۶ الحضال، ص۵۱۹ ح۷، بحارالأنوار ، ج۹۷، ص۱۶

۷-شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۱۵۴، بحاراأنوار، ج۹۷، ص۵

۸-الامالی صدوق، ص۷۴۷

۹-جامع الأخبار، ص۱۰۹، بحارالأنوار، ج۱، ص۲۰۳

---