تكنولوژی آموزشی و توسعه علمی

در تحولات چند دههٔ اخیر, بویژه در كشورهایی كه توانسته اند از نظر علوم در زمرهٔ كشورهای توسعه یافته محسوب شوند و یا در مرحلهٔ انتقال قرار گیرند, توجه ویژه به تولید علم و بهره برداری از آن مورد تاكید بوده است

●چكیده

در تحولات چند دههٔ اخیر، بویژه در كشورهایی كه توانسته اند از نظر علوم در زمرهٔ كشورهای توسعه یافته محسوب شوند و یا در مرحلهٔ انتقال قرار گیرند، توجه ویژه به تولید علم و بهره برداری از آن مورد تاكید بوده است.

در سراسر جهان یك تردید عمومی در مورد مطلوب بودن كوتاه مدت و بلند مدت استفاده از تكنولوژی آموزشی در تولید علم وجود دارد. این تردید بصورت تكنوفیلی « دوست داشتن تكنولوژی» وتكنوفوبی « تكنولوژی گریزی» می باشد. بسیاری از افراد ادعا دارند كه اتكای فزایندهٔ ما به تكنولوژی منجر به تخریب اجتماع می گردد، و دیگران معتقدند كه تكنولوژی جاده ای به سمت جهان رویایی می باشد. اغلب مردم آن را پذیرفته اند و با ارزش آن مواجه شده اند و آن را نه مخرب و نه رؤیا بافی می دانند.

هدف این مقاله مروری بر تاثیر تكنولوژی آموزشی در توسعهٔ علمی است ؛ با توجه به تغییرات روز افزونی كه در آموزش رخ می دهد، مشخصه اصلی و عمدهٔ عصر كنونی ، محوریت یافتن علم و تولید و بكار گیری آن می باشد. تلاش برای تولید و توسعهٔ علم با توانمندی و قدرتمندی كشورها در حوضه ها و عرصه های مختلف پیوند خورده است. میزان ونحوهٔ بهره مندی از علم از موضوعات و چالش های بسیار اساسی دولت محسوب می شود. بدین سان آیندهٔ كشورها و توسعه یافتگی آن ها با تولید علم و بسط و بهره مندی آن كاملاً متبط است و برتری كشورها نسبت به هم، به علم و نتایج و كاربردهای آن بستگی دارد. تردیدی نیست كه به كار گرفتن طرق جدیدتر و بهره مند شدن از فواید تكنولوژی آموزشی و روش های نوین بستر مناسبی برای تولید علم و توسعهٔ آن فراهم می آورد.

در این مقاله پس از اشاره به تعریف تكنولوژی آموزشی و جهت گیری های فعلی آن، شاخص های اساسی علم، اهداف تكنولوژی آموزشی، اصول انتخاب رسانه های آموزشی و انتقال و توسعه ی تكنولوژی مورد توجه قرار گرفته است.

●مقدمه

بی تردید توانمندی و توسعه و استقلال واقعی كشورها نسبت مستقیم با توانایی آن ها در تولید علم و توسعهٔ علمی-تحقیقاتی دارد. در عصر كنونی تولید علم و تحرك علمی با رونق و پیشرفت تكنولوژی نیز كاملاً مرتبط است.

حقیقت این است كه تولید و بسط و گسترش علم تاثیر بسیار عمیقی در تمام حوزه های اقتصادی ،اجتماعی و فرهنگی كشور دارد. به تعبیر دیگر تولید علم و توسعه علمی به عنوان موتور محركه ی توسعه همه جانبه و پایدار كشورها نقش عمده ایفا می كند. تمام كشورها در تلاش برای نیل به خود كفایی علمی و توسعهٔ علم و تحقیقات می باشند.

تفكر علمی بنیان تولید و توسعهٔ علمی را فراهم می سازد و فضا را از كم توجهی به علم متحول می گرداند. تفكر علمی تامل و تدقیق در ضرورت وجود و حضور علم در عرصه ها و حوزه های گوناگون حیات بشری است ، از این طریق می توان به علل موجده و علل مقومه و مبقیه و غاییدی آن توجه نمود. بحث از تفكر علمی در واقع بحث از هستی شناسی و شناخت شناسی علمی می باشد و بیشتر در حوزه فلسفه علم محل بحث و بررسی دارد.

از سوی دیگر تدوین سیاست علمی كارآمد و اثر بخش ، مستلزم شناخت ، آگاهی از وضعیّت علمی كشور، میزان تولید آن، ساز و كارهای لازم برای بهبود و ارتقای تولید، توسعه علمی و عوامل و معیارهای موثر از قبیل بالا بردن سطح تكنولوژی آموزشی در بهره گیری از علم است .

●تكنولوژی آموزشی

چند دهه ای بیش نیست كه اصطلاح تكنولوژی آموزشی جایی برای خود در فرهنگ تعلیم و تربیت جهان اختصاص داده است. قبل از آن كه كاربرد تكنولوژی آموزشی با مفهوم جدید و مترقی آن مطرح شود، برنامه ریزان و معلمان در راه بهبود امر تدریس و محصول نتایج بهتر آموزش از مواد و وسایل آموزشی با مفهوم« سمعی و بصری» آن كمك می گرفتند.

بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت كه كمك های این شاخه از تعلیم و تربیّت به كاربرد صرف مواد و وسایل آموزشی خلاصه می شد . ولی امروزه اصطلاح « تكنولوژی آموزشی» مفهومی مترقی و تكامل یافته را به همراه دارد و زمینهٔ بهره گیری از آن صرفاً به كاربرد مواد و وسایل آموزشی خلاصه نمی شود ؛ بلكه مفهومی وسیع تر و جدیدتر به همراه دارد.

●جیمز براون و همكاران او تكنولوژی آموزشی را چنین تعریف كرده اند:

تكنولوژی آموزشی فراتر از كاربرد و ابزار وسایل است. بدین ترتیب تكنولوژی آموزشی بیشتر از مجموعه ی قسمت های مختلف تشكیل دهندهٔ آن است و آن عبارت است از روش منظم طراحی،اجرا و ارزیابی كل فرایند تدریس و یادگیری با استفاده از هدفهای بخصوص و بهره گیری از یافته های پژوهشی در روان شناسی و ارتباط انسانی و غیرانسانی به منظور ایجاد یادگیری موثرتر، عمیق تر و پایدارتر.

با توجه به تعریف فوق دقیقاً روشن می شود كه كاربرد تكنولوژی آموزشی با استفاده از وسایل صرف آموزشی مترادف نیست بلكه در برگیرنده زمینه ای بسیار وسیع است. علاوه بر آن ماهیّت و طبیعت آن چیزی در حد« روش و راه » تلقی می شود كه منظم نیز هست یعنی روشی است كه مبتنی و متكی بر كاربرد « نظریه عمومی سیستم ها » است.

●تكنولوژی آموزشی به كجا می گراید:

با تغییرات روز افزونی كه در آموزش رخ می دهد ، چه آموزش پلیه چه عالی ، چه تكمیلی و ضمن خدمت ، كلیّه اقدامات و فعالیّت های آموزشی به سوی تغییر الگو و هم پایی با روند نوین تدریس و یادگیری پیش می روند . در دوره فعلی یعنی همان عصر اطلاعات و ارتباطات ، معلمان و فراگیران و مدیران با انبوهی از اطلاعات و رویه ها مواجه می باشند. كامپیوترها موجب تسهیل دسترسی به اطلاعات ، تجزیه و تحلیل و پردازش اطلاعات شده اند .

بنابراین آموزش و تكنولوژی آموزشی به سمت تغییر الگو و گرایشات زیر پیش می رود:

۱-آموزش فراگیر محور به جای آموزش معلم یا محتوا محور

۲-استفاده از تجربیّات یادگیری انفرادی به جای تجربیّات سنّتی

۳- تاكید بر آموزش فرایندهای یادگیری به جای انتقال محتوای درس

۴-تاكید بر آموزش درون گروهی در گروهای كوچك

۵- گرایش به كاربرد تكنولوژی رایانه ای

۶-تاكید بر روابط بین فراگیر و گروه فراگیران و معلم

۷-تاكید بر تعامل بین فراگیران و محتوا

۸-تاكید بر مشاركت

●طراحی در تكنولوژی آموزشی

طراحی در تكنولوژی آموزشی با استفاده از الگوهایی صورت می گیرد كه همگی بر اساس نظریه عمومی سیستم ها تدوین یافته اند. یكی از این الگوها دارای چهار مرحله به نام های

▪اهداف

▪شرایط

▪منابع

▪بازده

می باشد؛ كه هر یك از اجزاء مختلفی تشكیل یافته اند. در هستهٔ مركزی این الگو عنصر فراگیر قرار دارد ، كه نشان دهندهٔ توجه به علایق ، استعدادها ودیگر مشخصات فراگیر به عنوان عنصر اصلی تعلیم و تربیت است.

▪اهداف

●نقش اهداف آموزشی :

مسلماً در رابطه با لزوم تعیین و تدوین اهداف آموزشی دلایل زیادی را می توان مطرح نمود كه در زیر به چند دلیل كه دارای اولویت بیشتری هستند اشاره می كنیم:

۱-مشخص كردن هدف، پیدا كردن مسیر و جهت حركت را آسان تر می كند.

۲-نظر به اینكه تعیین و تدوین و یا اضافه كردن محتوی بدون توجه به اهداف جنبهٔ علمی ندارد ، بنابراین وجود اهداف آموزشی راهنمای بسیار خوبی برای این منظور به شمار می رود.

۳-نظر به این كه مواد و وسایل آموزشی مورد استفاده بایستی با توجه به محتوی و شیوه های تدریس انتخاب شود، بنابراین می توان وجود اهداف آموزشی را در انتخاب مواد و وسایل آموزشی دخیل دانست.

۴-نظر به اینكه انتخاب فعالیت آموزشی (تجارب یادگیری) برای فراگیران بایستی با توجه به محتوای مورد تدریس صورت گیرد، بنابراین می توان ادعا كرد كه اهداف آموزشی در این مورد نیز نقش مؤثری را دارا هستند.

●انواع اهداف آموزشی:

اهداف آموزشی را با توجه به معیارهای مختلفی مورد تقسیم بندی قرار می دهند كه ما در اینجا صرفاً به یكی از آنها كه ارتباط با موضوع پیدا می كند می پردازیم. در این تقسیم بندی ، ما با سه نوع از اهداف به شرح زیر سرو كار داریم :

۱-اهداف كلی: هر هدف كلی باید یك حالت كلی، مبهم و گنگ را دارا باشد . و معمولاً باید پس از حصول چند هدف جزیی مورد دستیابی قرار گیرد.

۲-اهداف جزیی: اهداف جزیی لازم است دارای حالتی صریح، روشن و واضح باشند.

۳-اهداف رفتاری: اهداف رفتاری دارای سه جزء اساسی رفتار، شرایط و معیار می باشند.

●منشاء اهداف آموزشی

منشاء اهداف آموزشی از دیدگاه مربیان و صاحب نظران مختلف به گونه های متفاوتی مورد توجه قرار گرفته است.

اولاً، ویرگی های فراگیران مورد نظر، نظیر احتیاجات، علایق و توانایی های آنان چیست؟

ثانیاً، جامعه انتظار دارد كه چه انسان هایی و باچه ویژگی هایی بازده ی نظام تربیتی را تشكیل دهند؟

ثالثاً، متخصصان موضوعات درسی پرورش چه انسان هایی را مدنظر دارند ؟

●طبقه بندی اهداف آموزشی

در این طبقه بندی اهداف آموزشی در سه حیطهٔ شناختی، عاطفی و روانی-حركتی قرار می گیرند.

شناختی: در این حیطه اهدافی قرار می گیرد كه محتوای مربوط به آنها عمدتاً جنبه ی نظری داشته باشد و یادگیری آن ها مستلزم فعالیت های صرف ذهنی و عقلانی است. نظیر محتوای مربوط به دروس ریاضی، تاریخ، ادبیات و نظایر آن ها.

عاطفی: در این حیطه اهدافی قرار دارند كه محتوای مربوط به آن ها جنبهٔ ایجاد و یا تغییر نگرش، طرز فكر و به طور كلی ارزش ها را دارد . نظیر دروس مربوط به اخلاق و قسمت های عمده ای از دانش اجتماعی.

روانی-حركتی: محتوای مربوط به حیطه روانی-حركتی اختصاص به آموزش مهارت ها را پیدا می كند.

●تعیین شرایط

در این مرحله الگو دارای سه جزء اساسی می باشد:

۱-تجارب یادگیری

۲-گروههای تدریس و یادگیر

۳-شیوه های تدریس

●تعیین منابع

سومین مرحله طراحی منظم آموزشی تعیین منابع آموزشی است. در الگوی مورد كاربرد ، منابع شامل سه عنصر به این شرح می شود:

۱-نیروی انسانی : كه در اینجا شخص معلم به عنوان اصلی ترین نیروی انسانی مطرح است و مشخص می كند كه به عنوان یكی از منابع آموزش از كدام نیروی انسانی در جریان آموزش خویش استفاده خواهد كرد.

۲-مواد و وسایل آموزشی: عوامل بی شماری بر تعیین این گونه مواد و وسایل تاثیر می گذارد كه مهم ترین آنها اهداف رفتاری مورد نظر هستند. در زیر نمونه هایی از تجهیزات (مواد و وسایل) آموزشی و رسانه های آموزشی را معرفی می كنیم:

الف)نمونه هایی از تجهیزات آموزشی

ترمینالهای كامپیوتری

پروژكتور اوپك

گیرنده های تلویزیونی

پوستر

ب)نمونه هایی از رسانه های آموزشی

برنامه های رادیویی

مجلات، روزنامه ها

اسلاید

۳-تعیین فضای آموزشی: كه می توان گفت در فرم سنتی تنها فضای آموزشی كلاس درس است یا در نظام مترقی علاوه بر كلاس، كتابخانه، آزمایشگاه؛ زمین های ورزشی و… را شامل می شود.

بازده

نویسندگان: مونا پاكدامن، حمید افشار پور، الهام حبیبی فرد پور

منبع : مجموعه مقالات همایش نهضت تولید علم ، جنبش نرم افزاری و آزاد اندیشی منطقه شش دانشگاه آزاد اسلامی

---