رفاقت یا رقابت

نگاهی به روابط ایران و ترکیه

بیست و پنجمین اجلاس اقتصادی تجاری کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی و سفر مسوولان کشورمان برای حضور در این اجلاس که از ۱۴ تا ۱۸ آبان‌ماه در استانبول در حال برگزاری است فرصتی را به وجود آورد تا مسوولان دو کشور ایران و ترکیه در فاصله‌ای ۲ هفته‌ای برای دومین بار با یکدیگر دیدار و گفتگو کنند.

سفر چند روز پیش نخست‌وزیر ترکیه به تهران در پاسخ به سفر سال گذشته احمدی‌نژاد به ترکیه صورت گرفت. سفری که با دعوت عبدالله گل، همتای ترکش صورت گرفت و به نخستین بازدید وی از یک کشور عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در دفتر سفرهای متعدد احمدی‌نژاد ثبت شد.

سفرهای متقابل و عموما متعدد مقامات دو کشور با سرفصل‌های انرژی، امنیت، پرونده‌ هسته‌ای ایران، وضعیت عراق و روابط اقتصادی و با‌ موضوعات مختلفی همچون صدور گاز به ترکیه، چالش‌های امنیتی در مناطق کردنشین و وضعیت عراق صورت می‌گیرد.

بی‌طرفی ترکیه نسبت به تحولات پس از انتخابات ریاست جمهوری ایران و تبریک گفتن مقامات عالی‌رتبه ترک به احمدی‌نژاد همواره اعتراض اروپا و آمریکا را به همراه داشته است. موضوعی که در آستانه سفر به ایران هم تکرار شد، اما نخست‌وزیر ترکیه پیش از عزیمت به تهران در گفتگو با روزنامه گاردین، تبریک گفتن به احمدی‌نژاد را لازمه روابط دوجانبه و از اصول بنیادی سیاست خارجی ترکیه توصیف کرد. اردوغان که ۶ سال است نخست‌وزیری ترکیه را به عهده دارد، در مصاحبه با گاردین محمود احمدی‌نژاد را «دوست ما» خواند و تاکید کرد: به عنوان دو دوست تا به حال روابط بسیار خوبی داشته و با هیچ مشکلی روبه‌رو نشده‌ایم.

● تلاش برای نزدیکی بیشتر به تهران

بعد از پشت سر نهادن چند دهه مشکلات عظیم اقتصادی و اجتماعی که طی آن کشور بازمانده از امپراتوری عظیم عثمانی به عنوان «مرد بیمار اروپا» شهرت یافته بود، ترکیه امروزی یکی از ۲۰ قدرت بزرگ اقتصادی دنیا به شمار می‌رود. کشوری که با وجود این هنوز هم در پشت درهای ستبر اتحادیه اروپایی یک دهه است که به انتظار الحاق نشسته است. ترکیه اما از راه عادی سازی روابط خارجی خود و با تکیه بر توسعه اقتصادی و انسانی پایدار توانست عصر تجربه تورم نجومی سالانه را پشت‌سر گذارد و اینک با درآمد ارزی سالانه بالغ بر ۱۱۰ میلیارد دلار به عنوان عضو گروه ۲۰ در ردیف قدرت‌های جهانی قرار گیرد.

این جایگاه در شرایطی است که ترکیه با جمعیتی مساوی در مسابقه توسعه اقتصادی و انسانی با دستانی خالی‌تر از ایران که برخوردار از منابع و درآمدهای سرشار نفت و گاز است با فاصله نسبتا زیادی پیشی گرفته است. با قرار گرفتن در مسیر لوله نفت باکو تفلیس جیهان در اواسط دهه ۱۹۹۰ که سال ۲۰۰۶ به بهره‌برداری رسید، اکنون این کشور در پروژه خط لوله گاز نابوکو نیز حضور فعال دارد تا همچنان شریکی راهبردی برای انرژی اروپا محسوب شود. در عین حال ترکیه هم شریک تجاری بزرگی برای ایران محسوب می‌شود. تراز تجاری ۲ کشور سال گذشته حجم مبادلات تهران و آنکارا را به ۱۱ میلیارد دلار رساند که بخش عمده این رقم مربوط به صادرات مواد خام (گاز و نفت) ایران به ترکیه بود. دوری رسانه‌ای ترکیه از رژیم صهیونیستی که از اجلاس جهانی اقتصاد در داووس سوئیس آغاز و طی روزهای اخیر تشدید شده است، اما ضمن حفظ سرفصل‌های همکاری‌های اصلی و همچنین عادی‌‌سازی روابط آنکارا با ایروان به تثبیت موقعیت ترکیه در منطقه بیش از پیش افزوده است.

در ارتباط با ایران ترکیه علاوه بر پیگیری هدف‌های تجاری و گسترش مناسبات اقتصادی بخصوص در حوزه نفت و گاز داوطلب توسعه همکاری‌های اقتصادی با ایران است. حضور ۱۰۰ تن از نمایندگان بخش خصوصی ترکیه در هیات همراهان اردوغان به تهران گویای این مساله است؛ مساله‌ای که احمدی‌نژاد در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با دعوت از بخش خصوصی دیگر کشورها برای سرمایه‌گذاری در ایران مسیر آن را همواره کرد.

● چرخش به خارج نزدیک

ترکیه پس از به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ سیاست چرخش به خاور نزدیک و خارج نزدیک را در دستور سیاست خارجی خود قرار داده است. سیاستی که همزمان با شروع مذاکرات الحاق به اتحادیه اروپا تلاش داشته روابط خود را با اسرائیل، سوریه و ایران گسترش دهد.

ترکیه با اتخاذ مواضع بی‌طرفانه و نوع سومی همواره سعی کرده در قامت یک میانجی در مناقشات و تنش‌های منطقه‌ای ظاهر شود تا از این طریق به زعم طراحان استراتژی سیاست خارجی آنکارا به عنوان یک قدرت منطقه‌ای تاثیرگذار خود را به بازیگران فعال منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای معرفی کند. توجیه آنکارا هم در اتخاذ این راهبرد این است که از این راه خواهد توانست وزن سیاسی ترکیه را بالا برده و بتواند مخالفان سنتی ترکیه را که باعث شده آنکارا بیش از یک دهه در پشت دیوار ستبر الحاق به یورو به انتظار بنشیند را مجاب کند که دارای نقشی بااهمیت و پیش برنده در بحران‌های منطقه‌ای است.

این مانیفست صلح‌طلبی ترک‌ها هر چند در همان ابتدای تدوین و اندکی بعد در مارس ۲۰۰۳ و حمله بی‌قاعده و قانون ایالات متحده به عراق عملا با خفگی دیپلماتیک همراه شد، اما آنان همیشه سعی در زنده نگه داشتن این استراتژی حتی در تبیین سندهای امنیت ملی و سیاست خارجی خود داشته‌اند. اگرچه ترکیه به ظاهر آسمان خود را روی هواپیماهای آمریکایی برای حمله نظامی به عراق بست، ولی تاریخ هنوز در حافظه خود نیک به یاد دارد که پایگاه هوایی اینجرلیک ترکیه چه ترابری سنگین لجستیکی را به عراق تجربه کرد. آنکارا پس از این خطای استراتژیک در بعد دیپلماتیک که بعدها با حمایت‌های ایالات متحده و دوستان پیمان آتلانتیک شمالی‌اش (ناتو) به فراموشی سپرده شد، به احیا و بازتعریف مجدد این راهبرد روآورد.

سعی دیرهنگام در ماجرای دستگیری ۱۵ ملوان انگلیسی متعرض به حریم آبی ایران در ۲ سال گذشته برای میانجیگری که البته با هیچ طرفی هماهنگ نشده بود تنها یک نمونه از تز نافرجام ترک‌هایی بود که چه در این تنش و چه در تنش‌های مشابه سعی داشتند منافع خود را تامین کنند. البته بعد از آن هم و در ماجرای بستن لوله‌های گاز روسیه به اروپا و ترانزیت گاز ایران به اروپا تا حدی توانست به تثبیت جایگاه خود به عنوان یک شریک اقتصادی منطقه‌ای تا حامی دیپلماتیک بپردازد.

● همکاری بر بستر انرژی

بازخوانی روند همکاری‌های دوجانبه ترکیه و ایران حداقل در طول ۳ دهه اخیر نموداری از مصلحت گرایی سیاسی و منفعت‌طلبی اقتصادی بوده است. ترکیه با درک جایگاه ژئوپلیتیک ایران در گستره جغرافیای استراتژیکی خاورمیانه سعی کرده به تحکیم پیوندهای بازرگانی و تجاری با تهران بپردازد. چه در میان اوج تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران یا پیشتر در زمان جنگ ۸ ساله ایران و عراق، ترکیه با پذیرفتن ریسک همکاری، ولی با توجیه منافع اقتصادی شریکی مطمئن برای دلارهای ایران در تامین بخشی از نیازهای لجستیکی بوده است.

سیری کوتاه در گذشته ایران و ترکیه نشان‌دهنده سابقه‌ای طولانی در مناسبات دوستانه و صلح‌آمیز است به‌طوری که دو کشور در طول ۴۰۰ سال گذشته هیچ درگیری و جنگی را تجربه نکرده‌اندروندی که با به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ توجیهات اعتقادی و مذهبی هم بر آن افزوده شد تا جایی که مناسبات و تعاملات اقتصادی دو کشور باز هم گسترش بیشتری یافت. به طوری که در سال ۲۰۰۱ کل مبادلات تجاری ایران و ترکیه به رقم یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار می‌رسید، اما در نیمه نخست سال گذشته این رقم به بیش از ۵ میلیارد دلار افزایش یافته و اکنون نزدیک به ۱۲ میلیارد دلار می‌شود. با وجود این ایران و ترکیه در نظر دارند طی ۲ سال آینده سطح مبادلات تجاری خود را از ۱۲میلیارد دلار در سال به ۲۰ میلیارد دلار افزایش دهند. توافقی که در سفر سال گذشته احمدی‌نژاد به ترکیه هم بر آن تاکید شد.

با این همه به نظر می‌رسد سیر صعودی و البته تصاعدی تراز تجاری تهران و آنکارا بیش از هر فاکتوری متاثر از مولفه تاثیرگذار انرژی است و این که ترکیه به واسطه جایگاه ژئوپلیتیک‌اش در ورودی بودن و دروازه آسیا به اروپا در عین وجود تهدید از وجود فرصت‌های بالقوه در این بخش نیز برخوردار بوده است.

تنش انرژی بین روسیه و اروپا در زمستان سال گذشته شاید تنها بهانه‌ای بود تا جایگاه سوق الجیشی ترکیه در انتقال لوله‌های حیاتی دومین دارنده منابع گازی دنیا، یعنی ایران بیش از پیش به چشم بیاید. به شکلی که در زمینه‌ انرژی علاوه بر خط لوله‌ای که هم اینک بخشی از گاز مورد نیاز ترکیه را از ایران تامین می‌کند، دو کشور توافقنامه‌ای امضا کردند که به موجب آن شرکت TAPO ‌ترکیه امکان می‌یابد در حوزه گاز پارس جنوبی فعالیت کند. حضور وزیر انرژی ترکیه در هیات همراه اردوغان هم نشان می‌دهد ترکیه عزمی جدی برای مشارکتی فعال در پروژه‌های نفت و گاز ایران دارد، عزمی که ترکیه سعی دارد به سرمایه‌گذاری ۴ میلیارد دلاری در حوزه گازی پارس جنوبی آن را متبلور کند.

مقامات دو کشور پیش‌بینی می‌کنند در صورت عملیاتی ‌شدن این توافقنامه شرکت TAPO ‌ترکیه ۵/۳ میلیارد دلار در استخراج گاز از حوزه پارس جنوبی سرمایه‌گذاری کند و در صدور نزدیک به ۲۰ میلیارد متر مکعب از گاز ایران به ترکیه و اروپا سهیم شود. همین یک فصل همکاری مشترک ایران و ترکیه آن هم در حوزه حیاتی انرژی برای اروپایی که همیشه خود را آماده تنبیه و مجازات سوختی روسیه بواسطه بحران گرجستان می‌کند با توجه به نیاز روزافزون ترکیه به انرژی از یکسو و دسترسی آسان به منابع گازی ایران از سوی دیگر برای این کشور بسیار حائز اهمیت است.

حجم مبادلات تجاری فعلی دوجانبه میان ایران و ترکیه ۸ میلیارد دلار برآورد می‌شود و با توجه به ظرفیت‌ها و توانمندی‌های دو کشور و پیشرفت‌های قابل توجه در عرصه‌های مختلف از جمله در زمینه صنعت این رقم می‌تواند در سال‌های آینده افزایش یابد. چنانچه مقامات دو کشور در مذاکرات خود از افزایش این رقم تا سقف ۲۰ میلیارد دلار خبر داده‌اند.

● دیپلماسی فعال منطقه‌ای

وجود مشترکات دینی، تاریخی و فرهنگی و مشارکت در پیمان‌های منطقه‌ای نظیر سازمان کنفرانس اسلامی و جنبش غیرمتعهدها (نم) سبب پیوند روابط و مناسبات دوستانه و عمیق دو کشور همسایه و مسلمان ایران و ترکیه شده است. روابطی که از آن به عنوان روابط دو برادر یاد می‌شود و بر این مبنا روابط ایران و ترکیه را برادرانه می‌دانند.

سیری کوتاه در گذشته دو کشور نشان‌دهنده سابقه‌ای طولانی در مناسبات دوستانه و صلح‌آمیز دو کشوری است که به قول عبدالله گل، رئیس‌جمهور ترکیه دو کشور در طول ۴۰۰ سال گذشته هیچ درگیری و جنگی را تجربه نکرده‌اند.

دوری اعتقادی و ایدئولوژیکی اسلام شیعی ایران از اسلام سکولاری ترکیه با سفر تورگوت اوزال سال ۱۳۶۴ به تهران پایان یافت واز سال ۲۰۰۲ با به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه، روابط آنکارا و تهران عادی و دوره‌ای از عقلانیت سیاسی در مواضع را طی کرده است. دوره‌ای که با به قدرت رسیدن رجب طیب اردوغان در طول ۶ سال گذشته به سمت آب شدن یخ‌های روابط دوجانبه گرایش یافته و در این مدت به استحکام بیشتری نیز رسیده است. اتخاذ مواضع حمایتی ایران از لغو قانون منع حجاب و بعد هم رای عدم انحلال دادگاه قانون اساسی ترکیه به حزب عدالت و توسعه موجبات تثبیت قاعده‌مندی روابط دو کشور را به همراه داشته است.البته رشد موازی و ارتقای همگام روابط ترکیه با جهان اسلام و حوزه یورو در کنار گذار از بحران اقتصادی بی‌سابقه سال ۲۰۰۵ تنها یکی از زمینه‌های عمده رشد و پیشرفت اقتصادی کم‌ سابقه ترکیه در سال‌های اخیر بوده است.

نداشتن پایگاه مخالفان و اپوزیسیون دو کشور در خاک کشور دیگر تا حدی باعث همکاری‌های امنیتی دو کشور در مبارزه با گروه‌های تروریستی شده است. حزب کارگران کردستان ترکیه و نیز گروه پژاک، شاخه ایرانی آن که در ترکیه و ایران به فعالیت‌های تروریستی مبادرت می‌کنند، تنها یکی از سرفصل‌های همکاری‌های امنیتی است که باعث پیوندهای تنگاتنگ اطلاعاتی شده است.

موضوع پرونده هسته‌ای ایران و تلاش ترکیه برای ورود به این پرونده به مثابه محملی برای بالا بردن وزن سیاسی آنکارا در میانجیگری نیز از دیگر سرفصل‌های همکاری دو کشور است که گمانه زنی‌هایی را نیز به همراه داشته است. گمانه زنی‌هایی که تهران همواره آن را رد می‌کند و خود اردوغان در سفارت ترکیه در تهران نیز منکر آن شد.

روند تحولات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را اگر هم در گفته‌های احمدی‌نژاد و اردوغان لحاظ کرده و مراودات پر رفت آمد ترک‌ها را حمل بر عدم میانجیگری آنکارا قلمداد نکنیم، ترسیم دورنمای تراز تجاری ۲۰ میلیارد دلاری طی ۲سال آینده، انتخاب سال ۲۰۰۹ بعنوان سال فرهنگی ایران و ترکیه از سوی گل و احمدی‌نژاد، تاکید بر حق مسلم ایران در بهره‌گیری از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای و حل بحران موجود بر پایه دیپلماسی در کنار توافقات اقتصادی و تجاری تنها گوشه‌ای از تحکیم پیوندهایی مشترک در روابط تهران و آنکارا طی سال‌های اخیر است. پیوندهایی که از سوی هر دو کشور افزایش حوزه نفوذ را در خارج نزدیک نشانه رفته است. حوزه نفوذی که شاید در آتیه با جابه‌جایی رقابت، رفاقت، همسانی و هم مرزی نگاه و منافع راهبردی هم منجر شود، اما با این همه باید در نظر داشت برخلاف رویه‌ رسانه‌ای تهاجمی غرب برای انزوای بیشتر ایران تعامل بیشتر تهران و آنکارا نشانه‌ای از به بن‌بست خوردن یارگیری‌های جدید علیه تهران است. تعاملی که با احیای دیپلماسی فعال منطقه‌ای تهران به آسیا و خارج نزدیک منجر به افزایش همکاری‌ها و احیای روابط راهبردی با ترکیه شده است.

ارسلان مرشدی