مفاسد تعصب و راهکار علاج آن

تعصب به معنای حمایت همه جانبه و بی دریغ از کسی و یا چیزی است که حقیقت ندارد, به گونه ای که صاحبش را از درک حقیقت و رسیدن به واقعیات دور ساخته, باعث تضییع حقوق دیگران و از بین رفتن عدالت اجتماعی می گردد

تعصب به معنای حمایت همه جانبه و بی دریغ از کسی و یا چیزی است که حقیقت ندارد، به گونه ای که صاحبش را از درک حقیقت و رسیدن به واقعیات دور ساخته، باعث تضییع حقوق دیگران و از بین رفتن عدالت اجتماعی می گردد.

از امام سجاد(ع) سؤال کردند: تعصب چیست؟ فرمودند: تعصب آن است که انسان افراد ناشایست خویش را از اشخاص شایسته دیگران مطلوبتر بداند. (اصول کافی، ج۲، ص ۳۰۸) این خصیصه یکی از زمینه های فساد اجتماعی است که جامعه را به آشوب و بلوا می کشاند، و ارزش ها را ضدارزش و ضدارزش ها را ارزش قلمداد می کند و عامل عقب ماندگی فرهنگی و صنعتی و اقتصادی و سیاسی می گردد. اما در برخی موارد تعصب، پسندیده است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

● ریشه تعصب

شدت علاقه به افراد و آئین خاص و بغض و دشمنی با دسته ای و آئین دیگر از یک طرف، سودجویی و ریاست طلبی و بی فرهنگی و ابلهی از طرف دیگر و نداشتن تقوای لازم از سوی سوم ریشه های تعصب را بارور می سازد.

قرآن مجید از تعصب و حمیت جاهلانه فرقه های مختلف در طول تاریخ پرده برمی دارد و آن را عامل کفر و گمراهی کفار قریش می شمارد که به اسلام ستیزی برخاستند. (فتح، آیه ۲۱۶) و در اثر همین خصیصه به یاران پاک پیامبر اسلام جسارت نموده و آنان را «سفهاء» خواندند!! (بقره، آیه ۱۳)

قوم یهود در اثر همین عامل از اسلام روگردان شدند و به همدیگر گفتند: جز بر کسی که پیرو آئین شما باشد ایمان نیاورید (آل عمران، آیه ۷۳) درحالی که همین ملت، قبل از بعثت پیامبر او را به یکدیگر خبر داده، (بقره، آیه ۸۹) و چون فرزندان خویش، او را می شناختند ولی در اثر غرور، حقیقت را پوشاندند!!

(بقره، آیه ۱۴۶)

نمرودیان در اثر عشق به بت ها و حفظ قداست بت!! ابراهیم خلیل را به آتش افکندند تا از این طریق به معبودان کور و کر و بی اثر کمک کنند (انبیاء، آیه ۶۸) و به همین جهت قوم نوح، آن حضرت را اذیت نموده و پیروانش را پست و ذلیل خواندند (شعراء، آیه ۱۱۱)

رسول خدا در یک جمله همه این ها را خلاصه می کند و می فرماید: گروهی در اثر عشق و علاقه مفرط به دسته ای، خود را به هلاکت افکندند و گروهی در اثر بغض و دشمنی با اشخاصی باز به هلاکت کشیده شدند، شما سعی کنید مثل آنان نباشید! ان قوما احبوا قوما حتی هلکوا فی حبهم فلا تکونوا مثلهم و ان قوما ابغضوا قوما حتی هلکوا فی بغضهم فلا تکونوا مثلهم (کنز العمال، ج۹، ص ۴۵، ش ۲۴۸۵۷)

● آیا تعصب همه جا ناپسند است؟

تعصبی مذموم و زشت است که باعث گسترش باطل و تضییع حقوق فرد و یا افرادی گردد، اما اگر تعصب، موجب دفاع از حقیقت و دین و ناموس و موارد معقول گردد نه تنها قبیح نیست بلکه گاهی واجب است. رسول خدا(ص) می فرمایند: تعصب حرام آن است که خویشان و نزدیکان را به کارهای ناروا و ستم کمک نمایی، (کنز العمال) ج ۳، ص ۵۰۹، ش ۷۶۵۴) ولی چنانچه کسی از قوم و عشیره خود بدون ارتکاب به خلاف دفاع نماید بهترین انسان هاست (التاج، ج۵، ص ۴۲) و حضرت امام سجاد(ع) در شرح تعصب می افزایند: این که کسی قوم و قبیله خویش را دوست بدارد تعصب نیست، (اصول کافی، ج ۲، ص ۳۰۸، ح۷) و امیرالمؤمنین علی(ع) ضمن تقبیح تعصب باطل، به موارد مجاز آن اشاره نموده و می فرمایند: تعصب شما در صفات شایسته و کارهای نیک و پسندیده باشد، (نهج البلاغه، خ ۲۳۴، ص ۷۹۹) و حتی سپاه خویش را برای ترغیب به حضور در صحنه جنگ و جهاد فرمودند: آیا دین ندارید که شما را بسیج نماید؟ و آیا غیرت و حمیت ندارید که شما را تحریک کند. (نهج البلاغه، خ ۳۹، ص ۱۲۳)

روشن است که تعصب نه تنها در موارد فوق مجاز اعلان شده، بلکه از نداشتن آن در برخی موارد مذمت گردیده است.

● مفاسد تعصب ناپسند

تعصب و تعصب گرایی، مفاسد و خطرهای فراوانی را به بار می آورد، و جامعه جهانی را به آشوب و جنگ می کشاند و آسیب هایی را به مدیریت و نظام گیتی و کشور و دین و سیاست و اقتصاد و فرهنگ تحمیل می نماید که در عصر حاضر، جهان بین الملل و توده های مردم از عوارض آن رنج می برند.

شرح این ادعا موجب اطاله کلام، و خود کتاب مستقلی را می طلبد، که ما فقط به چند نمونه تاریخی و نقل حدیث اکتفا می کنیم:

علی(ع) می فرمایند: انسان متعصب از درک عیوب خود و محبوبانش عاجز است. (غررالحکم، ص ۵۰۰، ش ۲۹) و رسول خدا می فرمایند: از ما نیست کسی که دیگران را به تعصب وادارد، و از ما نیست کسی که از روی تعصب بجنگد، و از ما نیست کسی که با تعصب بمیرد. (کنزالعمال، ج ۳، ص ۵۱۰، ح ۷۶۵۷)

طولانی ترین خطبه نهج البلاغه به نام «قاصعه» در مذمت این صفت شیطانی صادر گردیده، و به شش هزار سال عبادت ابلیس اشاره شده که در اثر تعصب، تباه گردید!!

از «ابن عباس» نقل شده که قوم یهود قبل از بعثت پیامبر اسلام دست به دعا برداشته و در جنگ ها و مشکلات دیگر آن حضرت را شفیع خود قرار می دادند، ولی پس از بعثت آن حضرت چون ملاحظه نمودند که او از نسل اسماعیل است نه اسحاق، از او و آئین وی اعراض نمودند، و آیه ۸۹ سوره بقره، «و کانوا من قبل یستفتحون علی الذین کفروا فلما جاءهم ما عرفوا کفروا به» در این مورد نازل شده و قوم یهود را مذمت کرد. (محجه البیضاء، ۵، ص ۳۳۱؛ مجمع البیان، ۱، ص ۱۵۸) در تاریخ آمده است که مسیلمه کذاب ادعای نبوت کرد و چون از سپاه اسلام شکست خورد گروندگانش به او گفتند: از امدادهای غیبی خبری نشد؟ او گفت: از آن وعده ها و گفته ها خبری نیست، اینک بر مبنای تعصب و قومیت دفاع نمایید!!! (کامل ابن اثیر، ج ۲، ص ۳۶۲؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۵۱۴)

در زمان سلطان محمد خدابنده مناظره ای بین علامه حلی از یک طرف و نظام الدین عبدالملک قاضی القضات وقت از طرف دیگر پیش آمد، علامه با دلائل کافی طرف مناظره را مغلوب کرد و باعث تحسین پادشاه و خود قاضی القضات گردید و جمع زیادی از جمله سلطان، مکتب تشیع را برگزیدند، ولی نظام الدین از روی تعصب گفت: گذشتگان ما این راه را رفته اند، ما نیز وظیفه داریم این راه را ادامه دهیم تا عوام ها متفرق نشوند!!! (سفینه البحار، ج ۱، ص ۷۳۵) شبیه این جریان بین امام رضا(ع) رئیس یهودیان پیش آمد، ولی تعصب، مانع پذیرش حقیقت شد و نتوانست در اثر آن از ریاست بر یهود بگذرد. (بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۷۳)

● علاج تعصب

برای درمان تعصب نخست باید عوامل آن را شناسایی و سپس از بین برد و بدین منظور خویشتن را از لوث حب و بغض های بی جا و خودمحوری و خودبرتربینی دور کرد و عواقب آن را در نظر گرفت و از تاریخ و سرگذشت متعصبین آگاه شد و به همه چیز و به همه کس به دیده اخلاص نگریست و هشدارهای قرآن و اهل بیت را در این باره مورد توجه قرار داد و از سیره معصومین و مخلصین سرمشق گرفت.

قرآن خطاب به مؤمنین می فرماید:چنانچه پدران و برادران شما راه ناصحیح را بر راه راست مقدم داشتند، آنان را دوست ندارید. (توبه، آیه ۲۳) و تأکید می کند در داوری و قضاوت خود راه قسط و عدل پیشه کنید، هر چند به ضرر والدین و بستگانتان تمام شود. (نساء، آیه ۳۵)

رسول خدا می فرمایند: بدترین انسان ها کسی است که آخرتش را به دنیایش بفروشد و بدتر از او کسی است که دینش را به دنیای دیگری بفروشد. (تعصب)(مکارم الاخلاق، ص ۴۳۳)

در فراز دیگر می فرمایند: اعمال خویش را با اخلاص و بدون تعصب انجام دهید، زیرا خدا جز اعمال مخلصین را نمی پذیرد. (کنزالعمال، ج ۳،

ص ۲۶، ش ۵۲۸۰)

علی(ع) نیز می فرمایند: برای همگان به عدالت رفتار کنید، خواه دوست باشند یا دشمن. (غرر الحکم، ص ۴۸۱، ش ۵۰) آنگاه سیره مسلمانان صدر اسلام را این چنین بیان می کند:

ما در کنار رسول گرامی اسلام در جهاد با دشمنان گاهی با پدران و فرزندان و برادران و عموها به ستیز می پرداختیم و این کار بر ایمان ما می افزود. (نهج البلاغه، خ ۵۵)

در شرح حال پیامبر خدا آمده است «عبدالله أبی» منافقین را علیه آن حضرت تحریک کرد و فرزند «عبدالله أبی» که از اصحاب پیامبر بود احساس کرد رسول خدا از پدر وی خشمگین گردیده است، لذا به حضور آن حضرت رسید و عرض کرد: می دانید که من بر پدر و مادرم بسیار مهربانم، چنانچه قصد کشتن او را دارید اجازه دهید من خود این فرمان را اجرا کنم تا شخص دیگر مباشرت ننماید. (تفسیر آیه ۸ سوره منافق؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۶۲؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۲۹۳) و در جنگ صفین پسری به نام «اثال بن حجل» از سپاه امیرالمؤمنین به جنگ پدرش «حجل بن عامر» که از سوی معاویه به میدان آمده بود رفت (شرح ابن ابی الحدید، ج ۸، ص ۸۲) و نشان داد که تعصب در برابر ایمان محکوم است.

علی اکبر بابازاده