مسجد گوهرشاد

۱) بخش اول

● مقدمه :

▪ شکل مسجد در آغاز اسلام

در زمان پیامبر اسلام و خلفای راشدین ، چنانکه سادگی و بی آلایشی در تمام امور مسلمانان حکمفرما بود ، در ساختمان مسجد نیز همین حال سادگی وجود داشت. مساجد زمان پیامبر (ص) در مدینه و مکه عموماً عبارت بود از قطعه زمینی محصور که چند ستون چوبی در آن استوار و سقفی از حصیر و لیف و برگ خرما و چوب بر آن نهاده شده بود، تا مؤمنان از گزند آفتاب و باران در امان باشند و منبر ساده ای نیز برای خطابه و وعظ در گوشه ای نهاده بودند. دیگر هیچ تزئینات و صنایع معماری ونقوش که حاکی از شکوه ظاهری باشد در آنها وجود نداشت، ولی روحانیت و عظمت معنوی بر سراسر آن پرتو انداخته بود و همان ساده و بی آرایش جایگاه نماز جماعت و جمعه ی مؤمنین پاک اعتقاد و محل مواعظ پیامبر بزرگ اسلام و مرکز جنب و جوش و فعالیت های اجتماعی مسلمانان بود.

▪ ساختمان مساجد در قرون اولیه اسلامی

اما دوران این سادگی و بساطت بسیار کوتاه بود و از اوسط قرن اول هجری که فتوحات اسلام گسترش یافت و حکومت اسلامی در دست امویان و عباسیان به صورت پادشاهی درآمد، ساختمان های بزرگ و با شکوهی به نام مساجد و مدارس در کشور های شام و مصر و عراق و پس از آن ایران و هند و آفریقا و مغرب (مراکش و تونس ) واندلس (اسپانیا) بنیان گذارده شد و موقوفات بسیاری برای اداره و ادامه عمران آنها تعیین گردید. در نتیجه رواج و گسترش این گونه ساختمان ها بالضروره در فن معماری و خطاطی و کاشیکاری و نیز پیشرفت های بزرگ حاصل گردید و سبک های خاصی در هر یک از کشورهای اسلامی برای ساختمان مساجد و بقاع متبرکه بوجود آمد و با آنکه منظور و غرض از ساختمان مساجد در همه ممالک اسلامی یکی بود و همه دارای یک قبله و یک مقصد و یک حکم داشتند و همه مشتمل بر محراب و جایگاه اذان (مأذنه) بودند ، ولی از نظر سبک معماری و تزئینات دارای مشخصات و اوصاف هنری خاصی گردیدند که در نظر اهل فن روشن است. این مشخصات در مساجد ایران نمایانتر و ابتکارات معماری ایران در این گونه ساختمان ها از سایر کشور های اسلامی ممتاز است .

▪ مسجد گوهرشاد

یکی از مساجد با شکوه و دیرینه سال اسلامی که پس از قریب شش قرن در شهر مقدس مشهد برپاست و شکوه و عظمت خود را همچنان حفظ کرده است ، مسجد گوهرشاد است که آیینه ای از جلوه ملکوتی و هنر معماری کشور اسلامی ما، ایران بشمار می آید. این مسجد بزرگ ، به همت بانوی نیکوکار گوهرشاد آغا همسر میرزا شاهرخ فرزند امیر تیمور گورکانی به دست معماران . هنرمندان ایرانی که در بارگاه شاهرخ می زیستند پی ریزی شده و در سال ۸۲۱ هجری قمری ساختمان آن به پایان رسیده است.

▪ گوهرشاد آغا کیست؟

شادروان گوهرشاد آغا در سال ۷۸۰ هجری دیده به جهان گشود . وی بر خلاف طاغوت ها و طاغوتچه های گذشته که هدفی جز کشور گشایی و ستمگری و افزون طلبی و به اسارت درآوردن حق طلبان و متفکران زمان و یا معدوم کردن آنها کاری نداشتند ، در دوران زندگی خود خدمات گسترده ای به عالم اسلام و مسلمین و روحانیت کرد. گوهرشاد در سال ۸۶۱ هجری در زمان ابوسعید نوه میرانشاه فرزند امیر تینور گورکانی کشته و در هرات به خاک سپرده شد، ولی در سال ۸۷۲ هجری یادگار محمد فرزند میر سلطان محمد بن بایسنقر به قصاص قتل جده خود ، گوهرشاد ابوسعید را به قتل رساند.

این بانوی نیکوکار ، علاوه بر مسجد گوهرشاد ، ابنیه خیریه دیگری در هرات ساخته است مانند مسجد جامع ، مدرسه و خانقاه که به نام گوهرشاد شهرت دارد. وی برای بقاء و عمران این مساجد مستغلات خوب و هبات مرغوب وقف کرده است.

۲) بخش دوم

● مشخصات مسجد جامع گوهرشاد :

▪ مسجد جامع گوهرشاد

این بنا در مجموعه آرامگاهی آستان قدس رضوی و جنوب حرم مطهر واقع گردیده و به خاطر ویژگی های ساختمانی و دارا بودن تزئینات غنی کاشی و کتیبه،یکی از برجسته ترین بناهای تاریخی ایران است. همان طور که گفته شد، ساخت این مسجد به همت گوهرشاد و استادی قوام الدین شیرازی در سال ۸۲۱ ه.ق به اتمام رسیده است. در دوره های صفوی و قاجاریه و دوره اخیر تعمیراتی در مسجد به عمل آمده و با این حال ، اصالت هنری و تاریخی خود را حفظ کرده است.

بنای جامع گوهرشاد از آجر و گچ به شیوه معماری مشرق زمین ساخته شده است. مساحت کل مسجد تقریباً ۹۴۱۰ متر مربع است که حدود آن از جهت غرب ۱۰۹.۳۰ متر و از جهت شرق ۱۰۷.۱۰ متر و از حد شمالی ۸۷ متر و حد جنوب ۹۸.۶۵ متر می باشد. این مسجد با توحه به نقشه ساختمانی ، در زمره مساجد چهار ایوانی است؛ با این تفاوت که در انتهای هیچ یک از ایوان ها ، تالار مربع گنبد داری وجود ندارد و تنها با عقب کشیدن بخشی از دیوارهای ایوان جنوبی ، فضای مربعی را به وجود آورده و گنبدی بر آن ساخته اند. همچنین موقعیت مسجد در کنار دیگر بناهای حرم مطهر سبب شده که بخش عمده ساختمان در سمت جنوب بنا متمرکز شود و جبهه شمالی از عمق کمتری برخوردار باشد.

ابتدا یک باریکه طاق آهنگ به عمق ۳ متر و در دنبال آن ، باریکه طاق دیگری به عمق ۵ متر قرار دارد. بعد از این قسمت، با عقب کشیدن دیواره های ایوان ، فضای مربع مستطیلی پدید آمده که گنبدی به قطر ۱۵متر بر آن نهاده اند. بقیه ایوان با نیم گنبدی پوشش یافته است . سطح زیرین این نیم گنبد با مقرنس های زیبای گچی تزئین یافته است .

بالای ایوان مقصوره ، گنبدی بزرگ با ارتفاع ۴۰ متر قرار دارد که دارای دو پوشش است: پوشش زیرین به نام عرق چین و پوشش دوم گنبد بیرونی با محیط ۶۱.۸۵ متر است که از خارج نمایان است و در شکل(۱) مشخص می باشد.

مسجد گوهرشاد دارای هفت شبستان بزرگ است که به ترتیب شماره عبارتند از:

۱) علوی

۲) نجف آبادی

۳) میلانی

۴) نهاوندی

۵) تبریزی

۶) سبزواری

۷) شبستان گرم که توسط معمار معروف ایرانی قوام الدین شیرازی با بکارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شده است. تاریخ بنای مسجد در کتیبه ایوان مقصوره به خط بایسنقر خطاط نامی و معروف فرزند شاهرخ به این عبارت است "کتیبه راجیاً الی الله بایسنقربن شاهرخ بن تیمور گورکانی سنه ۸۲۰" و در پایان کتیبه ، نام هنرمند نامی که اندیشه و هنر وی پی ریزی شده به نام " قوام الدین شیرازی " نیز یاد شده است .

در کتیبه سمت راست و همچنین در کتیبه دست چپ پیشانی در نقره ای دارالسیاده نام بانوی نیکوکار گوهرشاد آغا بانی مسجد نقش بسته است. بدین سان :"الامره بعماره هذا المسجد صاحب الرشاد المعظمه گوهرشاد"در انتهای ایوان مقصوره محراب بسیار بزرگ و یکپارچه ای از سنگ مرمر با تزیینات و کنده کاری های ظریف و مقرنس کاری های زیبا و جود دارد و در میان کتیبه ها کتیبه ای به چشم می خورد که نمایانگر خط و هنر دوران تیموری است.

ایوان شمالی که کم عمق ترین ایوان مسجد است (به ابعاد ۱۲×۱۸ متر) با طاق آهنگ پوشیده شده و دارای تزیینات غنی کاشیکاری و کتیبه های مختلف از دوره شاه عباس، شاه سلطان حسین و شاه سلیمان صفوی به خط محمدرضا امامی است. این ایوان به دارالسیاده و رواق های اطراف حرم راه پیدا می کند.

هنرمندان زیادی در این مسجد هنر نمایی کرده اند که در زیر به دو تن از مشهور ترین آنها اشاره می شود:

محمدرضا امامی کتیبه نگار عصر صفوی که کتیبه های بخش فوقانی طاق ها و پیشانی این ایوان با شکوه به دست اوست.

مسجد گوهرشاد از حوادث روزگار مصون نمانده است از جمله بر اثر زمین لرزه سال ۱۰۸۴ هجری قمری به ویژه ایوان مقصوره آسیب دیدکه پس از آن مرمت شد. در گلوله باران روسها در سال ۱۳۳۰ هجری قمری گنبد و ایوان های مسجد آسیب دید که سرانجام در سال ۱۳۳۹ هجری قمری اساساً بازسازی شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی اقدامات تکمیلی و عمرانی صورت گرفته به شرح زیر است:

۱) تأسیس کتابخانه و قرائت خانه مسجد گوهرشاد با ۴۵ هزار جلد کتاب چاپی و نسخ خطی

۲) ارتباط شبستان های «میلانی» و « تبریزی» به صحن قدس

۳) تامین تهویه مطبوع سراسری شبستان ها از طریق پشت بام

۴) ایجاد ارتباط میان دو تالار تشریفات صحن سابق امام و مسجد از طریق احداث راهروی بالای شبستان گرم

۵) نصب کاشی اذن دخول در طرفین ایوان شمالی (ایوان دارالسیاده)

۶) نصب قاب شیشه ای بر پنجره نقره سردر ورودی رواق دارالسیاده

۷) مسدود کردن ایوان های شرقی و غربی که سابقاً در حکم راهرو بود و تبدیل کاربری راهرو به ایوان

۸) سامان دهی نمای ورودی شمال غربی از طرف کفش داری های ۱۳ و ۱۴

۹) تعبیه محفظه شیشه ای برای منبر صاحب الزمان (عج) در ایوان مقصوره

امین حسینی