جنگ در جهان اغتشاش در ایران

این سال با فتوای جمعی علمای شیعه ساکن عراق مبنی بر جهاد مسلمین با روس و انگلیس که توسط شیخ العراقین حائری تسلیم احمدشاه قاجار شد, آغاز شد

این سال با فتوای جمعی علمای شیعه ساکن عراق مبنی بر جهاد مسلمین با روس و انگلیس که توسط شیخ العراقین حائری تسلیم احمدشاه قاجار شد، آغاز شد. این فتوا در واقع جانبداری و همکاری مسلمانان با سپاهیان امپراتوری آلمان و عثمانی را تداعی می کرد. از همین رو هنگامی که پرنس هانری دورویس وزیرمختار آلمان وارد کرمانشاه شد، مورد استقبال باشکوه مردم قرار گرفت و کنسول های روس و انگلیس در این شهر از ترس جان منازل خود را سنگر بندی کردند. پرنس دورویس در تهران نیز با استقبال بی مانند مردم روبه رو شد و سفارتخانه وی مرکز ثقل گروه های سیاسی قرار گرفت.

جنگ جهانی اول به کاخ احمدشاه قاجار نیز کشیده شده بود، همین که کابینه مشیرالدوله از کار افتاد و مستعفی شد، نمایندگان سیاسی روس و انگلیس به کاخ شاه رفتند و با تهدید و ارعاب فرمان رئیس الوزرایی سعدالدوله را از شاه گرفتند. چند ساعت بعد نمایندگان سیاسی آنان و عثمانی نیز به کاخ شاه رفتند و فرمان عزل سعدالدوله را از شاه گرفتند!

در حالی که در آذربایجان جنگ سختی میان نیروهای عثمانی به فرماندهی خلیل پاشا و مجاهدین ایرانی از یک سو و سپاهیان روس از سوی دیگر در جریان بود، مجلس شورای ملی به ریاست وزرایی عین الدوله صدراعظم دوره استبداد و دشمن قسم خورده آزادی و مشروطیت ایران رای تمایل داد.

دستگاه جاسوسی آلمان ها در ایران بسیار فعال بود. همین که رئیس بانک استقراضی روس که ویس کنسول روسیه در اصفهان نیز بود، در نیمه شب گرم تیرماه به ضرب شش گلوله از پای درآمد و در همان شب رئیس مالیه اصفهان که بلژیکی بود، ترور شد،خبر رسید که سپاهیان روسیه از قزوین به سوی پایتخت در حرکت هستند. این برای مقامات تهرانی بسیار دهشتناک بود. کابینه عین الدوله سقوط کرد و شاه مستوفی الممالک را به مجلس معرفی کرد، اما هواداران عین الدوله زیر بار نرفتند و مستوفی الممالک را سخت مورد حمله و انتقاد قرار دادند. شاه به ناگزیر دوباره فرمان رئیس الوزرایی عین الدوله را صادر کرد، اما این بار دموکرات های مجلس زیر بار نرفتند و عین الدوله را مورد انتقاد شدید قرار دادند. عین الدوله نیز به ناچار از تشکیل دولت منصرف شد.

سپس مشیرالدوله از سوی مجلس برای ریاست کابینه برگزیده شد که وی نیز چند روز بعد استعفا داد! شگفتا شگفت! در حالی که یک هزار نفر از دوازده هزار نفر سالدات روسی از قزوین به سوی تهران در حرکت بودند، دولتمردان پایتخت نشین جنگ قدرت را از پرده بیرون انداخته و شمشیر از رو بسته بودند. اکنون دیگر آنان حتی منافع مشترک خویش را نیز نادیده می گرفتند و دشمن مشترک خود را نمی دیدند. از جنوب کشور نیز اخبار نگران کننده ای به گوش می رسید.

نیروهای نظامی انگلیس وارد بوشهر شدند و ژاندارم های ایرانی را خلع سلاح کردند. اکنون قرعه فال به نام مستوفی الممالک افتاد و وی سکاندار این کشتی توفان زده شد. سازمان جاسوسی آلمان ها همچنان دست به کار ترور بود.

کنسول انگلیس در اصفهان مورد سوءقصد قرار گرفت که جان به در برد ولی محافظ هندی وی به قتل رسید و ویس کنسول انگلیس در بوشهر نیز هدف چند گلوله قرار گرفت و به سختی مجروح شد. مامورین روسی نیز به تلافی کنسول عثمانی در رشت و چند تن از همکاران او را دستگیر و روانه روسیه کردند. آلمان ها نیز بیکار ننشستند و اوکانر کنسول انگلیس در شیراز و عده ای از همکارانش را نیروهای ایرانی طرفدار آلمان و واسموس به اسارت گرفتند.

همین که سپاهیان روس به کرج رسیدند، عده ای از دولتمردان سیاسی و نمایندگان مجلس تهران را به سوی قم ترک کردند و در آن شهر «کمیته دفاع ملی» بنیان نهادند. احمدشاه نیز مصمم به انتقال پایتخت از تهران به اصفهان شد و در یادداشتی به دولتین روس و انگلیس این موضوع را یادآور شد. در قم کمیته دفاع ملی اعلان جهاد داد و کمیسیون مامور جمع آوری پول و اسلحه شد. در این حال نمایندگان سیاسی روس و انگلیس که نمی خواستند شاه و پایتخت از تهران به اصفهان منتقل شوند، به سرعت با شاه دیدار و گفت وگو کرده و وی را منصرف کردند. در ضمن سپاه روسیه که پشت دروازه های تهران اردو زده بود، به قزوین بازگشت.

در جنوب هنوز هم بحران هر لحظه بیشتر می شد. ایرانیان کنسول انگلیس در شیراز را با تمام همکارانش دستگیر کرده و به تنگستان بردند. تلگرافچی کازرون هم که انگلیسی بود به دست مردم تیرباران شد. ژاندارم های ایرانی نیز به فرماندهی کلنل محمدتقی خان پسیان در همدان به مصاف سپاهیان روس رفتند و پس از شکست روس ها، همدان را تصرف کردند. سپاهیان روسی شهر ساوه را به تصرف خود درآوردند و طی جنگ خونینی در رباط کریم نیروهای ژاندارم و سواران مسلح هندی را شکست دادند. مهاجرین کمیته دفاع ملی در برابر پیشروی سپاهیان روس شهر به شهر عقب نشینی کرده، به اصفهان رسیدند. در این میان مستوفی الممالک استعفا داد و فرمانفرما به جای او نشست. ناامنی و آشوب در فارس و بسته شدن جاده بوشهر- شیراز بهانه به دست انگلیسی ها داد تا نیروی نظامی جدیدی به نام «پلیس جنوب» به فرماندهی افسران انگلیسی سامان دهند.

سپاهیان روسی همچنان در حال پیشروی به سوی جنوب ایران بودند و پس از تصرف شهرهای قم و کاشان کمیته دفاع ملی ایرانیان نیز از اصفهان به کرمانشاه عقب نشینی کرد. در این حال رضاقلی خان نظام السلطنه حکمران بروجرد و لرستان و خوزستان با نیروهای تحت فرمانش به کمیته دفاع ملی پیوست و ریاست کل قوای ملی ایران را بر عهده گرفت. وی به طور رسمی به دولت های روس و انگلیس اعلان جنگ داد. افسران آلمانی نیز که فرماندهی بخشی از نیروهای ایرانی را بر عهده داشتند، در جنگ و گریزی خونین همزمان با پیشروی روس ها به سمت جنوب عقب نشینی کردند. از طرف دولت انگلیس پرپرسی سایکس در راس یک هیات نظامی انگلیسی و هندی وارد بندرعباس شد تا پلیس جنوب ایران را ساماندهی کند. در پایان این سال سپاهیان روسی به سمت کرمانشاه پیشروی کردند و کمیته ملی دفاع ایرانیان کرمانشاه را تخلیه و از راه کرند و قصرشیرین به عراق عقب نشینی کردند. کابینه فرمانفرما نیز سقوط کرد و سپهدار تنکابنی رئیس الوزرای ایران شد.

حسن مرسل وند