آیا گوته مسلمان بود

یوهان ولفگانگ فون گوته که از وی به عنوان مظهر فرهنگ و ادبیات اروپایی نام برده می شود, پیش از مرگ به دین اسلام روی آورده بوده است این نظریه در خور توجه , ادعا و دفاع گروهی از مسلمانان آلمانی مقیم وایمار است

"یوهان ولفگانگ فون گوته " که از وی به عنوان مظهر فرهنگ و ادبیات اروپایی نام برده می شود، پیش از مرگ به دین اسلام روی آورده بوده است . این نظریه در خور توجه ، ادعا و دفاع گروهی از مسلمانان آلمانی مقیم "وایمار " است.

جایگاه مسیحیت در عرصه اروپای آینده ، موجب مطرح شدن مجدد فرضیه ای قدیمی گشته است که براساس آن "یوهان ولفگانگ فون گوته " که از وی به عنوان مظهر فرهنگ و ادبیات اروپایی نام برده می شود، پیش از مرگ به دین اسلام روی آورده بوده است . این نظریه در خور توجه ، ادعا و دفاع گروهی از مسلمانان آلمانی مقیم "وایمار " است ، این همان شهری است که گوته دوره ای مهم از عمر خود را در آن جا گذراند.

ـ موارد استناد، آراء و افکار و اندیشه های منعکس شده وی در آثارش و نیز فتوای صادره از سوی شیخ عبدالقدیر المورابیت است . و این ازدو منظر قابل ارزیابی است . اول اینکه گوته همانند روسو به طبیعت عشق می ورزد، به طبیعت پناه می برد و در آن سیر و سفر می کند. عشق به طبیعت آمیخته با اصالت نبوغ و آیین احساس و عواطف مبنای یک رشته از آثار نمایشی گوته گشت که خلق آن از سال ۱۷۷۳ آغاز شد.نمایشنامه های این دوره عبارتند از: نغمات محمد (Matio met) (۱۷۷۳) که بعد از برخورد شاعر با دنیای شرق نوشته شد. گوته پس ازخواندن قرآن در اندیشه ساختن نمایشنامه ای افتاد که در آن عناصر عظمت پیغمبر را در ارتباط با خدا از طرفی ، وضع تاریخی و رسالتش را بامردم از طرف دیگر در برابر هم قرار دهد. پرومتئوس (Prometheus) پس از مرگ نویسنده در ۱۸۷۸ انتشار یافت . گوته در این اثر بیشتر ازاثر اشیل و ولتر (Voltaire) الهام گرفته و با ذهن خلاق خود به این خدای اساطیری شکل و عنصری تازه بخشیده است .

گوته پس از انتشار آثار علمی ، بار دیگر در شعر به احساس جوانی و بلوغ ثانوی باز می گردد. به مطالعات ادبیات شرق، خاصه ایران می پردازد و به ترجمه ای از دیوان حافظ دست می یابد که او را سخت شیفته این شاعر بزرگ ایرانی می گرداند و به تقلید او میان سال های ۱۸۱۴ و ۱۸۱۵ اشعاری می سراید که در دیوان شرقی ـ غربی (West-عstlicher Divan) در ۱۸۱۹ منتشر می شود که گوته در آن به تکریم طبیعت طرحی دیگر به خود گرفته است و اگرچه ظاهراً دیوان به تقلید اشعار حافظ ساخته شده ، جنبه غربی و هنر خاص گوته در آن حفظ گردیده است . تنها آزادی فکری و وسعت روح و جنبه فلسفی و مذهبی حافظ و تجلی خدا در عالم طبیعت و چیزهایی که در شعر حافظ جنبه جهانی داشته با روح گوته سازگار آمده است اما این آخرین اثر شاعرانه گوته نبود. در ۱۸۲۱، مهم ترین اثر گوته فاوست (Faust) که باید گفت ثمره شصت سال کار مداوم و عمیق اوست ، آغاز آن به دوران زندگی در فرانکفورت می رسد و سرگذشت فاوست کیمیاگری است که می خواهدبر همه اسرار طبیعت دست یابد و راهی به جانب ماوراءالطبیعه بگشاید. دکتر فاوست شخصیتی است که پیش از گوته در ادبیات اروپایی وجودداشته و دانشمند و یا جادوگری بوده که برای دسترسی به علوم جدید، روح خود را به شیطان می فروشد. گوته پس از دیدن نمایش نمایشنامه نویس انگلیسی مارلو (Marlove) به مطالعه فراوان درباره این شخصیت می پردازد و اثر مهم خود را خلق می کند. گوته هم تکامل روح بشر را در این شخصیت نشان می دهد و نیز دشواری ها و اشتباهاتی که در راه این تکامل پیش می آید. در واقع فاوست نمونه ای ازشخصیت گوته می شود و هنگامی که به آرزوی خود می رسد که پی می برد به سود جامعه کار می کند، نه برای شخص خود.

فاوست اثر گوته به دو قسمت تقسیم می شود. قسمت اول موضوع ادراک و معرفت و عشق است و اشتیاق فاوست به دست یافتن به اسرار طبیعت وسرگذشت غم انگیز معشوقه ای که پس از مطرود شدن از جانب فاوست کودکش را می کشد و خود محکوم می گردد. این قسمت یادآورندامت های گوته است لذا پس از سپری شدن دوران غفلت ، اسرار طبیعت را به تصویر می کشد. در این قسمت گوته نارضایتی را برای تکامل بشر لازم می داند و در واقع شیطان را نیز جزیی از وجود آدمی می شمارد که اگر نبود، جنبه نیکی آن نیز نمودار نمی گشت . حال آنکه فاوست به نوعی خوشبختی در عشق ، آمیخته با خودخواهی دست می یابد که او را راضی نمی کند. قسمت دوم به افسانه قرن شانزدهم ارتباط می یابد، فاوست پیر و بدبخت می شود و شیطان او را نزد پادشاهی می برد که بر اثر خدمتی که انجام می دهد، سرزمینی به او می بخشد وفاوست همه عمر را به دور از هیاهوی دنیوی سپری می کند، با وجود قرارداد با شیطان مشمول عفو خدا قرار می گیرد، گوته به قسمت دوم فاوست چون وصیت نامه خود نگریسته و آن را با دقت لاک و مهر کرده که پس از مرگش گشوده شده است .

ـ نگاه دوم آنکه المورابیت با بررسی دقیق تعدادی از آثار گوته ، به خصوص "دیوان شرقی ـ غربی " او و نیز دانسته هایی که از زندگی شاعردر دست است به اثبات نظریه خود کوشیده است . مرکز ثقل این استنادات ، انتقاداتی است که گوته این جا و آن جا نسبت به مسیحیت رسمی و نیز چهره ای که کلیسا از حضرت مسیح ترسیم کرده ، وارد آورده است . جاذبه جهان عرب در نزد گوته و نیز تلاش هایش برای توفیق درگشودن باب مفاهمه و برقراری گفت و گو میان فرهنگ شرق و سنت غرب بر تمامی گوته شناسان و منتقدین ادبی آشکار است . با وجود این المورابیت پا را از این فراتر می گذارد و سخن از تغییر آیین اعتقادی وی به میان می آورد و در این راستا به ادبیات دیگری از دیوان او، آن جاکه شاعر از قرآن سخن به میان می آورد، استناد می کند.

اما گذشته از این ادعا و مواردی که ذکرشان رفت ، این حقیقتی مسلم است که نویسنده شاهکار ادبیات جهان "فاوست " در طول حیات خود علاقه خاصی به اسلام داشته است و این مسأله را مورخ و منتقد ادبی مشهورخانم "کانارینا مومسن " در کتاب معروف خود "گوته و جهان عرب " با ذکر اسنادی موثق به اثبات رسانده است . این علاقه و گرایش گوته نسبت به اسلام هر چند بنیانی محکم برای اثبات مسلمانی وی نیست ، ولی می تواند به عنوان نقطه اتکای مثبتی برای تعامل هر چه بیشترو گفت وگوی رودرروی فرهنگ های اروپا و اسلام و نیز خوراک مناسبی برای بحث بر سر آینده دینی اروپا مورد بهره برداری قرار گیرد. البته این مناقشه در آلمان تنها از مسأله تمایل شدید ترکیه به عضویت در اتحادیه اروپایی ناشی نشده است ، بلکه از رشد فزاینده گرایش به دین اسلام ، که به خصوص پس از واقعه ۱۱ سپتامبر آشکارتر شده نیز نشأت می گیرد. به هر جهت ، در آلمان مسأل ه گفت وگو با اسلام صرفاً یک موضوع مورد علاق ه سیاست خارجی نیست ، بلکه از جنبه سیاست داخلی نیز مورد توجه است ، چرا که در این کشور نزدیک به شش میلیون نفر مسلمان زندگی می کنند.

نویسنده: تقی احمدی منش

منبع: ماهنامه غرب در آیینه فرهنگ