پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
خدایان یونان
یكی از زمینه‌های فكری كه تاثیر تعیین كننده در ساختمان اجتماعی و روابط میان انسانهای هر جامعه داراست، مدل‌های - دقیق یا نا دقیق - ولی ایده آلیزه شده از جوامع، طرز رفتار، افراد و شخصیت‌هائیست كه اعضا آن جامعه بیش از همه با آن آشنا هستند (مثال رفتار علی ابن ابوطالب در زمان خلافت خود).
بخشی از این مدل‌ها آنهائی هستند كه انسان‌ها از طریق مذهب با آنها آشنا میشوند. این مدل‌ها كه در دوران كودكی در ذهن غالب مردم هر جامعه جا میگیرند، در زیر بنای فكری و اجتماعی بعدی انسانهای مزبور نقش بازی می‌كنند.
برای مثال در کشور ما "خدا"، صفات، خصوصیات و قدر قدرتی او در اذهان مردم جای خود را باز كرده است. شاید بتوان از این طریق توضیح داد كه چرا پادشاهان ایران خود را با عنوان "سایه خدا" و "ظل الله" معرفی می‌كردند. آنان می‌خواستند از این طریق خط موازی میان قدرقدرتی و برتری‌های خود و قدرت و بر تری‌های "خدا" ترسیم كنند.
هدف نوشته زیر آشنا ساختن خوانندگان با شخصیت‌های خدایان در یونان قدیم و معرفی محتوای عمیق این افسانه‌هاست. در این رابطه بسیاری از نتیجه گیری‌هائی كه به شرائط امروز ایران مربوط میشوند به عهده خود خواننده گذاشته میشود.
اهمیت شخصیت و موقعیت خدایان یونان در اینست كه جامعه یونان كه این خدایان مورد پرستش آن بوده اند جامعه‌ای است كه به عنوان مهد اولین دموكراسی در تاریخ شناخته شده بشر بشمار میرود. و چون تصویر بخشی از روابط اجتماعی آنروز یونان در وجود افسانه وار خدایان یونان منعكس است، شناختن این افسانه‌ها به شناخت از درجه تكامل دموكراسی در جامعه یونان قدیم كمك میكند.
افسانه‌های یونان در رابطه متقابل با طرز زندگی و فكر مردم آن زمان یونان شكل گرفته اند. از یك طرف از طرز فكر، زندگی و نیازهای اجتماعی مردم نشئت گرفته اند و از جانب دیگر این افسانه‌ها (مانند هر ائین دیگری) خود بر زندگی اجتماعی، فردی و تنظیم روابط مردم تاثیر داشته اند.
اگر قبول كنیم كه افسانه‌های یونان منعكس كننده جامعه و افكار مردم یونان در آن زمان است و همچنین اگر قبول كنیم كه موجودیت "ولایت فقیه" یا اصولا جمهوری اسلامی مطابق و یا حتی متاثر از روح و موازین اسلام و قرآن است به این نتیجه می‌رسیم كه مقایسه افسانه‌های یونان با اسلام بنوعی مقایسه جامعه یونان قدیم با جامعه امروزی ایران است.
مقایسه هرم قدرت (هیرارشی) در این افسانه‌ها با هیرارشی موجود در اسلام كه منعكس كننده طرز فكر عربستان در ١٤٠٠ سال پیش است، ما را بار دیگر به اهمیت تحقیقاتی كه در زمینه "شیوه تولید آسیائی" انجام میگیرند توجه میدهد.
افسانه‌های یونان بعدها در رم باستان و در میان اقوام ژرمن با كم و بیش همان خصوصیات ولی با نام‌های دیگر وجود داشته اند كه نقش موثری در ساختمان فكری و اجتماعی این اقوام و پس از آن تاثیر عمیق و انكار ناپذیری اصولا در طرز تفكر دموكراتیك در جامعه بشری بجای گذاشته است.
●چندخدائی
مردم در یونان قدیم به توحید (یك خدائی) اعتقاد نداشتند و خدایان متفاوتی را میپرستیدند. منشا اصلی این تصورات در یونان قدیم و چگونگی دقیق پیدایش آن ناروشن است. شناخت امروزی از این تصورات بیشتر متعلق به دوران‌های بعد هستند: اشعار هومر (Homer) كه حدود ٩٠٠ سال قبل از میلاد مسیح میزیست و هزوید (Hesoid) كه حدود ٧٠٠ سال قبل از میلاد مسیح میزیسته است از قدیمی ترین نوشته‌هائی هستند كه البته تصورات دوران جدیدتر را منعكس می‌سازند. ظاهرا در سرائیدن افسانه‌های مزبور نه فقط این دو شاعر و نویسنده بلكه نویسندگان، متفكرین و شاعران متعددی شركت داشته اند كه هر كدام به فراخور حال و زمان این حق را برای خود قائل میشدند كه (بجای كاری كه امروز آنرا تاریخ نویسی می‌گوئیم) در بسیاری از موارد با حركت از شخصیت‌های تاریخی واقعی افسانه‌های مزبور را بال و پر داده و خود دانسته‌هائی به آنها اضافه كنند. به این خاطر مرز بین واقعیت‌های تاریخی و افسانه‌ها در این نوشته‌ها روشن نیست. این مساله در شاهنامه فردوسی نیز به نوع خود وجود دارد.
خدایان یونان در المپ (Olymp) زندگی می‌كردند و بهمین خاطر خدایان المپ نیز نامیده میشوند. آنان كه عمر جاویدان دارند در قصرهائی كه هفائیستو (Hephaistos شخصیت وی در زیر توضیح داده خواهد شد) زندگی می‌كنند. خوراك آنان خوراك خدایان و مشربه آنان مشربه خدایان است كه به آنها زندگی جاوید می‌بخشد. برخلاف آنچه كه در ادیان دیگر به خدایان نسبت داده میشود، خدایان المپ قدرت بی پایان و لایزال ندارند و قدرت آنان توسط سرنوشت محدود است.
●تقسیم قدرت میان خدایان
در میان خدایان یونان مرزهای قدرت و مسئولیت‌ها تقسیم شده و مشخص است. هر خدائی در مورد مسائل مربوط به بخش خود اختیار تام دارد. حتی دخالت رئیس خدایان زئوس نسز در امور مربوط به دیگران حد معینی دارد. خود زئوس نیز همه كاره و هیچ كاره نیست. او نیز در بخش معینی مسئولیت خود را داراست. او حاكم جهان و خدای آسمان است. در میان ابرها، رعد، برق، طوفان وباران ظاهر میشود. بهمین جهت ستایش از او نیز بر فراز قله‌ها كه نزدیك تر به آسمان‌ها هستند انجام می‌گیرد. اما او خدا است و قدرت پیشگوئی دارد. او سرنوشت انسان‌ها را در ترازوی سرنوشت سبك و سنگین میكند. او بر نظم اجتماعی انسان‌ها نظارت دارد و زوجات، خانواده‌ها، دولت، سوگند و حفظ حقوق میهمانان را مراغب است. برخلاف آنچه كه در غالب ادیان دیگر به خدا نسبت داده میشود اصل عاری بودن از خطا و بهمین جهت مبری بودن از هرگونه مسئولیت در میان خدایان یونان وجود ندارد. خدایان یونان نیز مانند انسان‌ها گرفتار احساسات، عواطف و خواسته‌های خویشند.
زئوس نیز گاه و بیگاه دچار خطا میشود. او خود قانون مقدس خانواده را زیر پا می‌گذارد و برای همسر خود انگیزه حسادت ایجاد میكند. تعداد فرزندانی كه الهه‌ها (خدایان زن) و انسان‌ها به او هدیه كرده اند از شمار خارج است.
چون برای خدایان نیز احتمال ارتكاب خطا وجود دارد زمینه پیروی كور كورانه از این انسان‌ها به مراتب كمتر از موقعی است كه خدایان مظهر كمال و عاری از كوچكترین خطا و مسئولیت‌ها تلقی شوند. انسان‌ها بخود اجازه میدهند اعمال خدایان را نیز مورد بازرسی و بررسی قرار دهند و در مورد درست یا نادرست بودن این اعمال نظر خود را داشته باشند.
●تساوی خدایان زن و مرد
در میان خدایان یونان الهه‌های زن همانقدر خدا و دارای قدرت هستند كه خدایان مرد. از همان حقوقی و وظائفی برخوردارند كه مردان هستند.
برای مثال هرا (Hera) خواهر و همسر زئوس است و بالاترین الهه زن در آسمان بشمار میرود. هرا به عنوان خدای قوانین مقدس خانواده بر كار انسان‌ها و خدایان نظاره میكند. او بخصوص در فكر حفاظت از شخصیت و حقوق زن است. سختی در طینت اوست. هفائیستوس پسر او می‌لنگد زیرا كه مادر كه از زشتی او برافروخته بود او را از المپ به زمین پرتاب كرده است.
خدایان همه نوع صفت‌های زمینی و انسانی را دارا هستند. حسادت، كینه و نفرت در میان خدایان یونان امری روزمره و عادی است. هرا سمت مشاوری زئوس را هم داراست اما به دلیل حسادتش دائما علیه زئوس توطئه میكند.
دكتر همایون .م
