هترا تنها شهر به جا مانده از دوره اشكانی

در طول تاریخ این سرزمین كهن, مرز های سیاسی و فرهنگی بارها تغییر شكل داده اند, به دفعات پیشروی كرده و یا پس نشسته اند و در هر عقب نشینی بخشی از آثار و میراث ایران را در سرزمین های دور به یادگار گذاشته اند هترا نیز از جمله همین میراث ایرانی است كه اكنون كیلومترها دورتر از مرزهای سیاسی امروز ایران, داخل خاك عراق واقع شده است

● شهر باستانی هترا در شمال عراق مربوط به دوره اشکانی

تغییر مكرر مرزهای جغرافیایی از مشخصه‌های بارز تاریخ طولانی ایران است. در طول تاریخ این سرزمین كهن، مرز‌های سیاسی و فرهنگی بارها تغییر شكل داده‌اند، به دفعات پیشروی كرده و یا پس نشسته‌اند و در هر عقب نشینی بخشی از آثار و میراث ایران را در سرزمین‌های دور به یادگار گذاشته‌اند. هترا نیز از جمله همین میراث ایرانی است كه اكنون كیلومترها دورتر از مرزهای سیاسی امروز ایران، داخل خاك عراق واقع شده است.

شهر هترا كه در معماری و فرهنگ آن آمیزه‌ای از سه تمدن ایرانی، یونانی و رومی به چشم می‌خورد، مهم‌ترین محوطه باستانی به جا مانده از دوران اشكانیان است. اهمیت هترا وقتی آشكارتر می‌شود كه بدانیم هیچ بنا یا محوطه‌ای با این درجه از اهمیت از دوران اشكانیان در داخل مرزهای ایران باقی نمانده است.

این شهر باستانی در مركز استپ‌های خشك شمال الجزیره، واقع در منطقه بین رودهای دجله و فرات، واقع شده است. با توجه به معیارهای امروز، هترا در ۲۹۰ كیلومتری شمال غرب بغداد و ۱۰۵ كیلومتری جنوب غرب موصل قرار گرفته است، اما در دوران باستان این شهر در فاصله ۵۰ كیلومتری شمال غرب پایتخت آشور باستان واقع شده بود.

هترا از اوایل قرن اول میلادی قلمرو حكمرانی یك سلسله محلی بوده است. موقعیت جغرافیایی این محل كه در مرز بین امپراتوری اشكانی و روم و در مسیر مهم كاروان‌هایی كه از سمت شرق به سوی سوریه، پترا ( در رادن)، بعلبك (در لبنان) و آسیای صغیر می‌رفتند و همچنین اتصال این شهر به شبكه راه‌های روم، سلسله حاكم بر این شهر و البته خود این شهر را قدرتمند ساخته و موجب شده بود كه روز به روز بر قدرت این شهر و حاكمانش افزوده شود.

در نتیجه این تحولات هترا كه در ابتدا یكی از هجده ایالت امپراتوری اشكانی بود تبدیل به قلمرو كوچك و نسبتاً مستقلی می‌شود كه از شهر هترا و محیط پیرامونش تشكیل شده بوده است. در دوران اشكانیان كه ایران به صورت ملوك الطوایفی اداره می‌شد، حكمرانان این شهر شاه خوانده می‌شدند و در سلسله مراتب پایین‌تر از شاه اشكانی كه شاه شاهان خوانده می‌شد، جای می‌گرفتند.

شواهد باستان‌شناسی و ترجمه متن كتیبه‌های موجود در این شهر نشان می‌دهند كه هترا در قرن دوم میلادی رونق گرفته و در همان دوران به میزان چشمگیری بر وسعت‌اش افزوده شده است. بر اساس همین شواهد، دوران رونق هترا بسیار كوتاه بوده و تنها اندكی بعد با سقوط این شهر و تصرف آن به دست ساسانیان، هترا برای همیشه خالی از سكنه مانده است.

وجود این شهر در گزارش‌های باستانی مانند گزارش آمیانوس مارسلینوس، تاریخ نگار رومی ذكر شده است. این مورخ كه در سال ۳۶۳ میلادی از بقایای این شهر دیدن كرده است می‌نویسد «هترا از مدت‌ها پیش ویران و متروك مانده است. این شهر دارای دیواری گرد و مدور و ضخیم است و بواسطه برج و باروهایی كه در فواصل معینی بنا شده‌اند استحكام می‌یافته است و با خندقی عمیق و پهن كه شهر را در احاطه دارد محافظت می‌شده است. محیط شهر متجاوز از سه میل است و در وسط آن آثار كاخ سلطنتی دیده می‌شود». یاقوت حموی، جغرافی‌دان مسلمان نیز كه بین سال‌های ۵۷۵ تا ۶۲۶ هجری قمری می‌زیسته بقایای این شهر را دیده و گزارش‌های جالب توجهی درباره آن نوشته است.

خرابه‌ها و بقایای شهر مذكور توسط جهانگردان اروپایی قرن نوزدهم و مشخصاً ابتدا توسط جی راس در سال ۱۸۳۶ و یا ۱۸۳۷ كشف شد.

اولین بررسی‌های دقیق و علمی و ثبت اطلاعات مربوط به این محوطه باستانی توسط والتر آندریا، بین سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۱ انجام شد. او از اعضای تیم باستان‌شناسان آلمانی بود كه در بقایای آشور كه در همان حوالی قرار داشت، مشغول حفاری بودند.

نخستین و تنها حفاری‌های سازمان دهی شده در این محوطه از سال ۱۹۵۵ به بعد توسط مقامات دولتی عراق صورت گرفتند كه آن هم بیشتر روی قسمت معبد بزرگ هترا متمركز بود. در حفاری‌های بعدی این محوطه كه بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ انجام شد باستان‌شناسان موفق شدند قسمت‌های زیادی از این شهر باستانی را از زیر خاك بیرون بیاورند كه برای مثال می‌توان به دوازده معبد جدید، مكان‌های زیارتی كوچك‌تر، دروازه شمالی شهر و چندین مقبره اشاره كرد.

نام این شهر آن طور كه در متون كتیبه‌های هترایی آمده است در زبان آرامی به صورت «هُتَر» یا «هُآتَرا» است كه به نظر می‌رسد بیشتر به معنای محیط بسته، حصار و یا پرچین باشد و نشانگر این مطلب است كه این شهر در واقع محلی محصور و حفاظت شده بوده است.

علی‌رغم این كه برخی از محققان معتقدند سكونت و تمدن در این ناحیه از دوران آشوری‌ها و یا نهایتاً از دوران هخامنشیان آغاز شده است، اما تا كنون هیچ مدركی دال بر وجود شهر هترا پیش از دوران اشكانی به دست نیامده است و چنین ادعاهایی همگی مبتنی بر فرضیات هستند.

نام این شهر برای اولین بار در سال ۱۱۷ میلادی در گزارش تراجان، پادشاه روم كه به بین النهرین لشگر كشی كرده بود، ثبت شده است.

تراجان كه به قصد گسترش مرزهای امپراتوری روم به لشگركشی پرداخته بود، تا كرانه‌های رود دجله پیش رفت و از كناره آن به سمت جنوب حركت كرد و تمامی سرزمین‌های این ناحیه تا خلیج فارس را به تصرف خود در آورد و حتی تا نزدیكی تیسفون، پایتخت اشكانیان نیز پیشروی كرد. او هنگام بازگشت به هترا (هتروس) یورش برد اما حمله او بی‌حاصل بود و پس از مدتی محاصره هترا به دلیل كمبود آب، هیزم و علوفه شكسته شد. این همان سرنوشتی بود كه انتظار امپراتور سپتیمیوس می‌كشید. او نیز هشتاد سال بعد از تراجان، به بهانه حمایت بارسمیاس شاه هترا از پسنیوس، رقیب او، در سال‌های ۱۹۳ و ۱۹۷ دوبار این شهر را محاصره كرد، ولی كاری از پیش نبرد.

پس از این دوران و درست تا پایان قرن دوم هترا به اوج رونق و قدرت خود رسید و تبدیل به یكی از زیباترین شهرهای مشرق زمین شد. اما دوران رونق هترا چندان به طول نیانجامید و با انقراض خاندان آرساسی‌ها، خاندان حاكم بر هترا، به دست ساسانیان همه چیز در هترا تغییر كرد.

گزارش برخی از تاریخ نگاران رومی نشان می‌دهد كه در سال‌های اولیه حكومت ساسانیان، هترا در مقابله ایران و روم با رومیان متحد شد و ارتشیان امپراتور گردیانوس سوم حدود سال ۲۳۰ میلادی در این شهر مستقر شدند. همین مسئله پادشاهان ساسانی را به تسخیر هترا تحریك كرد.

اردشیر اول، شاهنشاه ساسانی نیز در اولین تلاش خود در حصر این شهر در حدود سال ۲۲۰ میلادی شكست خورد و به سرنوشت سایر محاصره كنندگان این شهر دچار شد. اما سرانجام در سال ۲۴۰ و یا ۲۴۱ میلادی این شهر به دست جانشین اردشیر، شاپور اول تسخیر شد. شاپور در اولین سال تاج گذاری‌اش به این پیروزی نایل آمد.

سقوط هترا كه نهایتاً منجر به متروك ماندن ابدی این شهر شد، بعدها آمیخته به افسانه و داستان و در حالی كه هنوز رگه‌هایی از حقیقت را در خود داشت به كرات در داستان‌های عربی و فارسی نقل شد كه از آن جمله می‌توان به كتاب‌های تاریخ طبری و تاریخ مسعودی اشاره كرد. در این میان داستان «نازمیرا» شاهزاده خانم هترایی كه به خاطر عشق‌اش، به شهر هترا خیانت كرد به ادبیات غرب نیز راه پیدا كرد و دست مایهٔ خوبی برای هانس كریستین اندرسن، نویسنده مشهور دانماركی در داستان «شاهزاده خانم و نخود» فراهم آورد.

---