با این شرایط دریاچه ارومیه قطعا احیا نمی شود

بحث خشک شدن دریاچه های تاریخی ایران دیربازی است که بر سر زبان ها و روی میز مسوولان دولتی دست به دست می چرخد اما هنوز راه چاره یی نیافته اند

بحث خشک شدن دریاچه‌های تاریخی ایران دیربازی است که بر سر زبان‌ها و روی میز مسوولان دولتی دست به دست می‌چرخد اما هنوز راه چاره‌یی نیافته‌اند. دریاچه‌هایی که زمانی به عنوان جاذبه‌های توریستی و درمانی شان افرادی زیادی را به خود جذب می‌کردند این روزها جنبه خشک شده‌شان مورد توجه عام و خاص قرار گرفته است، به گونه‌یی که در سال گذشته با بحرانی‌تر شدن وضعیت خشکسالی دریاچه ارومیه و بی‌توجهی مسوولان گروه کثیری از مردم با در دست داشتن بطری‌های آب به صورت نمادین به مسوولان وقت نشان دادند که حاضرند با بطری‌های آب دریاچه ارومیه را جانی دوباره ببخشند.

هر چند این اقدام نیز میسر نیفتاد و تنها اقدام وزارت نیرو در آن زمان توقف اجرای پروژه‌های مختلف سد‌سازی حوضه آبریز دریاچه ارومیه را داد تا شاید کمی هم گوش به نصایح کارشناسان محیط زیستی و اقتصادی داده باشد به این ترتیب مسوولان وقت نتوانستند اقدام عاجلی برای این دریاچه انجام دهند اما با روی کار آمدن دولت یازدهم گویا حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو که خود مشاور ارشد وزیر نیروی دولت گذشته نیز بوده است رویه دیگری را در پیش گرفته تا دریاچه‌های نیمه‌جان ایرانی را جانی دوباره ببخشد در این میان دریاچه ارومیه که در حالت وخیم‌تری روزگار می‌گذراند مورد توجه خاص‌تر قرار گرفت، در یک ماه پیش بارها خبرهای مختلفی در این باره به گوش رسید شاید همین امر موجب شد تا به یک باره خبرهای مختلفی از سایر دریاچه‌های ایرانی به گوش برسد که همگی نشان از وخیم بودن حال و اوضاع سایر دریاچه‌های ایرانی دارد.

● خشکسالی به جان دریاچه های دیگر افتاد

در این راستا بود که پس از نابودی بخش‌های وسیعی از دریاچه منحصربه‌فرد ارومیه و تشکیل کارگروه نجات در دولت خبرهایی از مرگ دریاچه‌های بختگان و مهارلو در استان فارس، دریاچه‌های طشک، کافتر و زاینده رود به گوش رسید که در معرض خشکی کامل و تبدیل شدن به شوره‌زار هستند. موسسه تحقیقات آب گزارش داد، این نمک‌زارها مستعد تولید گرد و غبار در کشور هستند.

البته این گزارش‌ها اعلام کرده بودند برای جلوگیری از روند خشک شدن این دریاچه منحصر به‌فرد، از برداشت‌های غیرمجاز آب در قالب چاه‌های حفر شده در مسیر این دریاچه و مناطق تاثیرگذار بر تسریع در روند خشکی دریاچه ارومیه جلوگیری می‌شود.

برخی کارشناسان مسائل آبی در سال‌های اخیر انتقادات فراوانی را نسبت به احداث سدهای متعدد در مسیر رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه مطرح کرده‌اند. البته واکنش مقامات وزارت نیرو این بود که تمام سدسازی‌ها، برداشت‌ها و توسعه کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تنها ۱۵ درصد در خشکی این دریاچه نقش دارد و آنچه باعث به وجود آمدن شرایط فوق‌العاده در این دریاچه شده است، خشکسالی است که از ۱۰ سال پیش تاکنون کشور را درگیر خود کرده است. البته یعقوب همتی، معاون هماهنگی حوضه‌های آبریز شرکت مدیریت منابع آب ایران در این باره نظارت شنیدنی‌تری دارد و با توجه به کاهش ۴۶ درصدی جریانات سطحی از شرایط خشکسالی هیدرولوژیکی در کشور خبر می‌دهد و می‌گوید: «حوضه‌های آبریز اصلی کشور دچار خشکسالی هیدرولوژیکی هستند و در صورتی که شرایط به این صورت ادامه یابد دریاچه ارومیه احیا نمی‌شود. میزان بارش‌ها تا ۲۶ شهریورماه امسال نسبت به سال گذشته رشد ۱۶ درصدی و نسبت به میانگین درازمدت کاهش ۲ درصدی را نشان می‌دهد. میزان بارندگی در سال جاری در حوضه دریای خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان، ارومیه به ترتیب ۳، ۶ و ۱۱ درصد کاهش یافته، در حالی که بارندگی‌ها در حوضه فلات مرکزی معادل درازمدت بوده و بارندگی‌های آن در حد عادی بوده است. میزان بارش‌های امسال در حوضه‌های آبریز مرزی شرق و سرخس هم به ترتیب ۲ و ۱۷ درصد کاهش یافته است.»

وی با بیان اینکه شرایط جریانات سطحی کشور نامناسب بوده و این وضعیت در برخی از حوضه‌های آبریز ۱۰ سال است که ادامه دارد، می‌افزاید: «در مجموع میزان جریان‌های سطحی کشور در مقایسه با متوسط درازمدت کاهش ۴۶ درصدی را نشان می‌دهد که عدد بسیار بالایی است. این میزان کاهش نشان‌دهنده حاکم بودن خشکسالی هیدرولوژیکی در کشور است اگر بارندگی سالانه هر سال آبی در مقایسه با متوسط درازمدت ۳۵ درصد کاهش یابد یا میزان دریافت بارندگی حوضه آبریز از ۶۵ درصد کمتر باشد، حوضه با خشکسالی هیدرولوژیکی مواجه است. در همه حوضه‌های اصلی کشور خشکسالی هیدرولوژیکی بروز کرده چرا که شواهد نشان می‌دهد میزان جریانات سطحی در حوضه‌های دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان ۵۰ و ۴۵ درصد منفی بوده است.»

● آب پاکی روی دست دریاچه ارومیه

همتی به یکباره رویه‌یی خاص در پیش گرفته و در مقابل تمام اخبار امیدوار‌کننده احیای دریاچه‌های ایرانی می‌گوید: «جریانات سطحی در حوضه دریاچه ارومیه در مقایسه با متوسط درازمدت ۴۶ درصد منفی است و با این شرایط دریاچه ارومیه به طور قطع احیا نمی‌شود، ضمن اینکه سطح دریاچه ارومیه نسبت به سال گذشته ۲۵ سانتی‌متر افت کرده و از مساحت آن هم ۹۳ کیلومتر مربع کم شده است. در حوضه مرکزی با اینکه بارندگی‌ها نرمال بود اما جریانات سطحی در مقایسه با متوسط درازمدت ۴۲ درصد منفی بوده است. این شرایط در حوضه‌های مرزی شرق (هامون) و سرخس نیز حاکم است و میزان جریانات سطحی این دو حوضه به ترتیب ۷۵ و ۴۶ درصد در مقایسه با متوسط درازمدت کاهش یافته است.»

وی تغییر الگوی بارش، افزایش دما و ناهنجاری در اقلیم را از علل اصلی بروز این شرایط ذکر کرد و ادامه داد: «از سوی دیگر افت سطح آب‌های زیرزمینی باعث تغذیه واداری رودخانه‌ها و کم شدن جریان سطحی آب در این محل‌ها شده است و آبی که از جو وارد رودخانه می‌شود به جای اینکه در رودخانه جریان یابد، به داخل زمین نفوذ می‌کند. توسعه بی‌رویه و دخل و تصرف انسان از دیگر عوامل موثر بر کاهش جریانات سطحی و بروز پدیده خشکسالی هیدرولوژیکی در کشور است.»

● دریاچه ارومیه و خاطره‌های قدیمی

این سخنان در حالی است که در همان زمان که دولتمردان به فکر دریاچه ارومیه افتاده بودند برخی مباحث پیرامون انتقال آب از سایر حوضه‌ها، انتقال آب از رودخانه مرزی ارس و همچنین دریای خزر به دریاچه ارومیه مطرح و درباره آن مباحثی مطرح شد. انتقال آب رودخانه‌های تاثیرگذار بر دریاچه ارومیه، لایروبی، تغییر نحوه استفاده کشاورزان از آب و به‌کارگیری روش‌هایی غیر از کشت غرقابی و مسائلی از این دست به عنوان راهکارهای مهار خشکی دریاچه ارومیه مطرح شد.

در سال‌های اخیر همچنین وقوع توفان‌های نمکی به دلیل خشک شدن بخش‌هایی از دریاچه ارومیه و در معرض خطر قرار گرفتن کشاورزی منطقه غرب کشور به دلیل احتمال وقوع این‌گونه توفان‌ها نیز مطرح شده است که البته از سوی مقامات وزارت نیرو در دولت سابق رد شد.

با آغاز به کار دولت یازدهم، تصمیمات جدی و جدیدی برای نجات دریاچه ارومیه اتخاذ شد و در این زمینه دولت تدبیر و امید در اولین جلسه رسمی هیات دولت برخی دستورات را در این باره صادر کرد. دولت تصمیم گرفت کارگروهی متشکل از وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست و برخی دستگاه‌های ذی‌ربط در این بخش تشکیل و راهکارهای جلوگیری از نابودی دریاچه ارومیه را بررسی کنند.

طبق گفته حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو، این کارگروه تاکنون راهکارهای مختلفی را مورد بررسی و ارزیابی قرار داده و از این بین ۲۴ روش را در دست بررسی قرار دارد. البته چیت‌چیان نیز همچون گذشتگان وزارت نیرویی انتقال آب از رودخانه مرزی ارس و خزر را یکی از این روش‌ها ذکر می‌کند.

با این حال، در سایه توجهات ویژه دولت و همه بخش‌ها به دریاچه ارومیه، برخی دیگر از دریاچه‌های کشور نیز در معرض نابودی کامل قرار گرفته‌اند؛ همچنین دریاچه‌های بختگان و مهارلو در استان فارس به دلیل عدم توجه کافی و انجام نشدن هرگونه اقدام پیشگیرانه، امروز به صورت کامل خشک شده‌اند و از آنها جز خاطره‌یی در اذهان مردم استان فارس باقی نمانده است.

همچنین خبر می‌رسد دو دریاچه دیگر طشک و کافتر نیز در استان فارس و زاینده‌رود در استان اصفهان در معرض نابودی قرار گرفته‌اند و بخش قابل توجهی از ذخیره آب این دریاچه‌ها هم از بین رفته است. مرتضی افتخاری، رییس پژوهشکده منابع آب موسسه تحقیقات آب از انجام تحقیق توسط موسسه تحقیقات آب درباره خشکی دریاچه‌های واقع در استان فارس خبر داد و گفت: براساس نتایج به دست آمده از تحقیق حاضر، حدود ۱۱۷ هزار هکتار از پهنه‌های آبی این حوضه (شامل دریاچه‌های طشک، بختگان، مهارلو و دریاچه کافتر) در طول ۲۶ سال گذشته از بین رفته و تبدیل به نمک‌زارهای مستعد تولید گرد و غبار شده است.

برخی محققان معتقدند احداث سدهای درودزن، سیوند و بندهای امیر و فیض‌آباد جهت برداشت آب از رودخانه‌های کر و سیوند موجب دخالت بیش از توان محیط در این منطقه شده که این امر موجب شده است تا حیات دریاچه‌های زیبای این حوضه آبریز در معرض خطر جدی قرار گیرد. بر این اساس، موسسه تحقیقات آب با توجه به رسالت تحقیقاتی خود در زمینه بررسی علل وقوع برخی چالش‌های آب کشور، مطالعه نحوه بروز بیابان‌زایی در این حوضه را به عنوان نخستین گام در این زمینه در دستور کار خود قرار داده است.

در عین حال علیرضا دایمی، سرپرست معاونت امور آب و آبفای وزارت نیرو نیز از بررسی وضعیت حوضه زاینده‌رود در جلسه آتی شورای آب خبر داده وگفت: برای حوضه زاینده‌رود باید فکر اساسی شود. از ابتدای سال برنامه‌ اضطراری برای زاینده‌رود بنا نهاده و متناسب با آن مدیریت آب صورت می‌گیرد. حتما برای بلندمدت حوضه زاینده‌رود باید فکر اساسی صورت گیرد بنابراین این موضوع در شورایعالی آب مطرح خواهد شد و امیدواریم در هفته آتی به این موضوع پرداخته شود.

در حال حاضر حوضه زاینده‌رود نیز با کمبود آب شدید مواجه است و با وجود اینکه براساس برنامه‌ریزی‌های وزارت نیرو آب کشاورزی از مهرماه قرار بود داده شود به دلیل اصرار مسوولان و کشاورزان از ابتدای سال آب به کشاورزان داده شد.

نرگس رسولی