سالمندان سرگرمی می خواهند

توصیه ها و هشدارهای دکتر علی باغبانیان برای پر کردن اوقات فراغت سالمندان

در گذشته نه‌چندان دور، بهترین سرگرمی بچه‌ها شنیدن قصه‌های مادربزرگ و بهترین هدیه‌شان نقل و نخودچی و کشمش جیب پدربزرگ‌ها بود...

همیشه دیدن پدربزرگ و مادربزرگ خاطره دست اول بچه‌ها بود اما امروزه در خانواده‌های کوچک ما انگار همیشه وقت تنگ است؛ همه عجله دارند، پدر و شاید هم مادر باید سرکار بروند، کودکان هم خواسته و ناخواسته باید به مهدکودک و مدرسه و کلاس‌های آموزشی متفرقه بروند و در این بین گاهی صدای زنگ تلفن است که فرصتی کوتاه به حال و احوال‌پرسی از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها را می‌دهد. این همه تکاپو و عجله حتی فرصت فکرکردن به اوقات فراغت پدر یا مادر سالمند را هم از ما گرفته و بیشترین دغدغه ذهنی هرکدام از ما این شده که به مسائل روزمره زندگی‌مان بپرداریم درحالی که کمی توجه به اوقات فراغت سالمندان می‌تواند باعث ارتقای سلامت جسمی و روانی آنها شود. به همین بهانه گفت‌وگویی با دکتر علی باغبانیان، روان‌پزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران داشته‌ایم که می‌خوانید.

▪ معمولا چه عواملی مانع برنامه‌ریزی برای فراغت سالمندان می‌شود؟

نداشتن استطاعت مالی و وقت کافی، اشتغال به کار، بی‌حوصله بودن، فقدان امکانات و فضای مناسب، ضعف جسمی، بی‌توجهی اطرافیان و فرزندان و... درحالی که با سالمندشدن جمعیت، وظیفه تمام گروه‌های جامعه از جمله خانواده‌ها و به‌خصوص دولت این است که با برنامه‌ریزی برای ارتقای حیطه‌های مختلف سبک زندگی سالمندان، از جمله تفریحات و الگوی اوقات فراغت آنها از بروز و عمیق‌شدن مشکلاتشان جلوگیری کنند.

▪ خانواده‌ها تا چه حد در طرح‌ریزی این برنامه‌ها تاثیرگذارند؟

تا حدود زیادی! ولی متاسفانه بی‌توجهی آنها باعث‌شده این گروه از افراد گوشه‌نشینی و انزوا را در پیش بگیرند و از حضور در جمع‌ بپرهیزند. از این?رو لزوم آموزش خانواده برای پرکردن اوقات فراغت سالمند، امری ضروری است. متاسفانه بیشترین فعالیت اوقات فراغت سالمندان، تماشای تلویزیون است و آمارها در کل دنیا نشان می‌دهد چیزی حدود ۵۰ تا ۸۰ درصد وقت سالمندان پای تلویزیون می‌گذرد. هرچند تماشای برنامه‌های تلویزیونی می‌تواند سرگرم‌کننده باشد اما تماشای بیش‌ازحد آن نیز عوارض سوئی بر عملکرد مغز سالمندان دارد.

▪ آیا در برنامه‌ریزی برای فراغت سالمندان باید به موارد خاصی توجه شود؟

بله، برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت سالمندان از سوی خانواده‌ها، باید با در نظر گرفتن مشکلات جسمی سالمندان برنامه‌ریزی و به‌گونه‌ای چیده شود که باعث بروز مشکلات دیگر نشود. با توجه به اینکه در سنین سالمندی فرد از مشکلات شنوایی، بینایی و ابتلا به برخی بیمارهای فیزیکی، عضلانی و استخوانی رنج می‌برد و گاهی با محدودیت حرکتی مواجه است، متناسب نبودن برنامه‌ها می‌تواند باعث تشدید افسردگی در آنها شود. همچنین می‌توان با آموزش نحوه سپری کردن اوقات فراغت به سالمند از بروز افسردگی یا تشدید بیماری در آنها پیشگیری کرد. مثلا بهتر است به این افراد نحوه کار با اینترنت و حتی بازی‌های کامپیوتری آموزش داده شود. این کار علاوه بر اینکه اوقات فراغتشان را پر می‌کند از بروز زوال عقل زودرس و دمانس و آلزایمر جلوگیری می‌کند. به خانواده‌ها هم توصیه می‌شود مسوولیتی را برعهده فرد سالمند بگذارند از خرید مایحتاج زندگی گرفته تا مسوولیت نگهداری بچه‌ها یا آشپزی کردن یا نگهداری از گل و گیاه و باغبانی و... در این خصوص آرتور کورنهابر، نویسنده کتاب «پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها» می‌گوید: «مقالات، تحقیقات و کتاب‌های تازه منتشر شده را در دسترس سالمندان قرار دهید و سعی کنید آنها را آموزش دهید. حتی می‌توانید آنها را به ملاقات پزشک متخصص اطفال یا گردهمایی‌های مدرسه فرزندتان ببرید تا با دنیای امروز بچه‌ها بیشتر آشنا شوند. در ضمن از راهنمایی‌های خوب و مفید آنها هم بهره‌مند شوید.»

▪ چرا اینقدر به توجه به این امر تاکید دارید؟

دانشمندان معتقدند اوقات فراغت زمان و فرصتی مهم و اساسی برای شکل‌دهی پیوستگی و عهد و میثاق نسل‌های متوالی یک خانواده است. در این زمان‌ها، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها سوابق تاریخی، تجربه‌های شخصی، درس‌های زندگی، ارزش‌های خانوادگی، سنت‌ها و اهمیت پیوستگی خانوادگی را می‌توانند با نوه‌های خود در میان بگذارند. خانواده‌ای که اوقات‌فراغت خود را با یکدیگر می‌گذرانند پیوستگی بیشتری دارند. علاوه بر این کارشناسان بر این باورند محبت و عشق والدین به فرزندان باعث می‌شود آنها این علاقه را به پدر و مادربزرگ و در آینده به فرزندان خود هدیه دهند.

▪ بی‌توجهی در این امر ممکن است با چه پیامدی همراه باشد؟

سرشماری عمومی سال ۱۳۸۵ نشان می‌دهد ۳/۷ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند که این میزان تا ۲۰ سال آینده به ۷/۱۴ درصد خواهد رسید و اگر سیاست‌گذاران کشور از هم‌اکنون برنامه خاصی نداشته باشند در ۲۰ سال آینده کشور با بحران و معضل اساسی برای رفع مشکلات و مسائل اقتصادی، بهداشتی، اجتماعی پیش آمده برای این قشر روبرو خواهد بود. طبیعی است پرنکردن اوقات فراغت و نداشتن برنامه مشخص برای آن، عوارض بدی را به همراه دارد و طبق اطلاعات و آمار موجود بالای ۲۵ درصد سالمندان به انواع اقسام اختلالات افسردگی، اضطراب و گوشه‌گیری مبتلا هستند. از آنجا که بین سلامت روان و اوقات فراغت سالمندان ارتباط مستقیمی وجود دارد اگر اوقات فراغت به نحو احسن پر شود، سالمندان از بهداشت روانی خوبی برخوردار خواهند بود. در غیر این صورت افکار منفی و ناخوشایند گذشته ممکن است در ذهنشان تداعی شود مثلا سالمندانی که عزیزان و آشنایان خود را از دست داده‌اند، در اوقات بیکاری، فکر و ذهنشان درگیر مرگ و شکل‌گیری افکار ناامیدکننده است. ادامه چنین روندی می‌تواند آنها را به سمت ابتلا به افسردگی سوق دهد. معمولا این افراد منتظر هستند و روزها را برای نزدیک شدن به مرگ می‌شمارند.

▪ اختصاص دادن بخشی از اوقات فراغت به گردش چه تاثیری روی زندگی سالمندان دارد؟

در بهبود وضعیت خواب و داشتن آرامش، فراموشی مشکلات، فراموشی درد، خروج از انزوا، بهبود سلامت جسمی و روانی و یادگیری حین گردش موثر است. البته آنچه در این مورد بیشتر به آن تاکید می‌شود، در نظر گرفتن شرایط فرد سالمند، میزان حوصله و تحمل وی و همسفری است که قرار است طی این سفر یا گردش با آنها همراه باشد. فرد سالمند بیشتر ترجیح می‌دهد با همسالان خود همسفر باشد تا اعضای خانواده زیرا با همسن‌وسالان و دوستان خود احساس لذت بیشتری می‌برد. بهترین وسیله برای مسافرت سالمندان هم در وهله اول هواپیما و بعد قطار است. تلاش در راستای نهادینه کردن فرهنگ گردش و ورزش می‌تواند با ارتقای سطح اوقات فراغت سالمندان به بهبود وضعیت سلامت و سبک زندگی سالمندان بینجامد. در کشورهای اروپایی شرکت تعاونی یا تورهای گردشگری دایر است که دست‌اندرکاران و مسوولان این مجموعه‌ها و حتی برخی از سالمندانی که در آن عضو هستند، برای گذران وقت با هم برنامه‌ریزی می‌کنند.

▪ می‌توانید اشاره?ای هم به بهترین برنامه‌ها برای گذران اوقات فراغت سالمندان داشته باشید؟

موسیقی، خواندن قرآن و شرکت در جلسه‌های مذهبی، استفاده از رسانه‌ها، مسافرت اردوهای زیارتی، مطالعه، نوشتن، قدم زدن، دید و بازدید، کارهای منزل و استفاده از برنامه‌های فرهنگسرا از فعالیت‌های رایج برای فراغت سالمندان به شمار می‌رود. ایجاد مراکز تفریحی، برگزاری جشن و گردهمایی، عضویت در کانون‌ها، استفاده از پارک‌ها و موزه‌ها، پرورش گل و گیاه، استفاده از برنامه‌های رایو و تلویزیون، شرکت در برنامه‌های گردش با همسالان نیز می‌تواند پرکننده فراغت سالمندان شود. برای پرکردن اوقات فراغت طولانی سالمندان انتشار نشریه‌هایی به زبان ساده با حروف درشت‌تر مخصوص سالمندان هنوز هم در ایران محقق نشده است. چنین نشریه‌هایی می‌توانند برای قشر سالمند حاوی اطلاعات و علوم مورد نیازشان باشند و از سوی دیگر، آنها را در جریان مسائل جاری مملکت و دنیا قرار دهند. دولت با انتشار چنین نشریاتی می‌تواند با آگاهی بخشی به سالمندان، جلوی هزینه‌های درمانی گزافی را که برای بیماری‌های قابل پیشگیری صرف می‌شود، بگیرد. فعالیت ذهنی حاصل از مطالعه از بروز مشکلات شناختی، زوال عقل و... پیشگیری می‌کند.

▪ و حرف آخر؟

ایجاد مراکز روزانه با رویکرد اجتماعی و کانون‌های بازنشستگی که سالمندان بتوانند در آنجا تجمع و با همفکران و همسالان خود تعامل کنند، تشویق به عضویت و شرکت در کانون‌های ویژه سالمندان و... می‌تواند از مداخلات موثر مسوولان باشد. داشتن فعالیت‌های مشترک به سالمندان اجازه می‌دهد تا مسائل زیادی از یکدیگر بیاموزند. همچنین مبادله اطلاعات علاوه بر بهبود روابط باعث می‌شود مسائل و تکنولوژی‌های جدید را فراگیرند. امید است نقش دولت و به‌خصوص مدیران جامعه در نگاه کلان به طرح اوقات فراغت سالمندان جامعه، باید پررنگ‌تر، مشخص‌تر و برنامه‌ریزی آنها به‌گونه‌ای باشد که باعث ارتقای سلامت جسمی و روانی سالمندان شود.

مرضیه امیربهرام