نشانه های قاب گرفته شده

بررسی طرح جلد کتب بر مبنای تحلیلی نشانه شناختی

‎موضوع نشانه شناسی، بررسی شیوه تولید نظام های معنابخش است که در متن های گوناگون از جمله نوشته و تصویر ظاهر می شود. یکی از مهمترین این نشانه ها، نشانه های تصویری است. اما گاه این نشانه ها به تنهایی نمی توانند دلالت گر معنا باشند، چرا که به نشانه های دیگری چون نوشتار، رنگ، نوع قلم، قطع تصویر و دیگر نشانه های همنشین وابسته اند تا دامنه معنایی آن را تحدید کنند. از جمله هنرهایی که در آن نشانه های تصویری به کمک نشانه های دیگر به شکل گیری ارتباط بین مخاطب و متن می انجامد «گرافیک» است. در اثر گرافیکی پیام به قصد ارائه منظور و تبلیغ و ترغیب و اطلاع رسانی برای مخاطب طراحی می شود و از این رو برای جذب مخاطب و انتقال پیام همواره از ابزارهای گوناگون مدد می جوید.

«طراحی جلد کتاب» شاخه ای از گرافیک است که علاوه بر جنبه اطلاع رسانی، نقش ترغیبی - تبلیغی نیز دارد. اگر کل کتاب را به عنوان یک متن در نظر بگیریم، بنا به نظر ژرار ژنت، جلد کتاب به مثابه «آستانه ورود به متن» محسوب می شود که رابطه اش با کل متن، از نوع «پیرامتنیت متصل» است.

ژنت به یک «هسته مرکزی» به نام «متن» معتقد است که دیگر اجزا به نوعی به این متن اصلی آویخته شده اند و به عنوان بیش متنیت، فرامتنیت، پیرامتنیت و پیش متنیت با متن اصلی یا هسته مرکزی در ارتباط قرار می گیرد. اما در دیدگاه نشانه شناسی لایه ای - نظریه ای که از سوی فرزان سجودی مطرح شد - همه اینها لایه هایی از یک شبکه متنی هستند و حتی گاهی این لایه های به اصطلاح حاشیه ای از خود متن اصلی مهمتر می شوند و در خوانش متن برجسته تر و پررنگ تر عمل می کنند.

از این رو به دلیل تنوع و جذابیت کارکرد طرح جلد کتاب و ارتباط تنگاتنگی که با روانشناسی و جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی و تحلیل گفتمان دارد موضوعی است بسیار جذاب و قابل تأمل در حوزه مطالعات نشانه شناختی؛ که با انواع نشانه های تصویری- نوشتاری با دلالت گری های بسیار متنوع و گاهی حتی متضاد و متباین سر و کار دارد. از آنجایی که طرح جلد کتاب متنی تبلیغی - ترغیبی نیز محسوب می شود، علاوه بر کارکردهای مستقیم که تأثیرگذاری بر مخاطب به قصد اقناع است، دارای کارکردهای غیرمستقیم دیگری چون دستکاری افکار عمومی، ساخت کلیشه های ذهنی و اسطوره سازی است.

خوانش تصویر، گفتمانی است بین مخاطب، متن و مؤلف که در شرایط اجتماعی - فرهنگی خاصی معنا می یابد. به این اعتبار نمی توان رمزگان های فرهنگی کدگذاری شده در طرح جلد کتاب و نقش پیش دانسته های فرهنگی یک جامعه را در خوانش آن نادیده گرفت. طراح جلد کتاب با در نظر داشتن این پیش دانسته های مخاطب خود و با استفاده از تکنیک «آشنایی زدایی» با دگرگون کردن نگاه و سرپیچی از قاعده های پذیرفته شده باعث خلق متنی زیبایی شناسانه شده و شناختی تازه از موضوع را شکل می دهد. به قول بارت، وقتی نگاه از روی عادت باشد نشانه ها از نگاهمان می گریزند. نگاه ناآشنا به موضوعی آشنا حتی ترکیب بندی صریح و ساده یک طرح جلد کتاب را به تصویری زیبایی شناسانه بدل می کند. طراح جلد هم از این قاعده سود جسته و با گذر از هنجارها، مرزهای شفافیت را پشت سر می گذارد و «لذت متن» را آنگونه که مورد نظر بارت است در مخاطب برمی انگیزد. بارت در کتاب «لذت متن» (۱۹۷۵)، لذت کلی متن را هر آن چیزی می داند که از یک معنای شفاف واحد فراتر می رود.

مخاطب با دیدن طرح روی جلد کتاب که نخستین لایه ارتباطی مخاطب با متن کلان است به نوعی پیوند، پژواک و مرجع می رسد که این ناشی از ارجاع رمزگان های کدگذاری شده در طرح جلد کتاب به رمزگان های فرامتن و پیرامتن است و این ارجاعات پیاپی و بی شمار باعث انقطاع جریان خطی متن می شود و در نهایت به آنچه می انجامد که بارت از آن به «لذت متن» نام می برد. که این نگاه را به وضوح در طرح روی جلد کتاب تجربه می کنیم.

برای اینکه بتوانیم بحث را عینی تر و موضوعات را ملموس تر پیش ببریم به تحلیل نشانه شناختی طرح جلد کتاب «نشانه شناسی کاربردی» تألیف دکتر فرزان سجودی می پردازیم و در خلال تحلیل طرح جلد این کتاب سعی می کنیم برخی مبانی نشانه شناسی تصویری را هم طرح کنیم.

با توجه به رویکردی که اتخاذ کردیم ابتدا باید به دنبال پاسخ این سه سؤال محوری باشیم: ۱- جلد این کتاب چه رابطه ای با کلیت کتاب دارد ۲- چه رمزگان هایی در جلد این کتاب کدگذاری شده است و چگونه یکدیگر را تقویت می کنند ۳- نشانه های ترغیبی و اطلاع رسانی در جلد این کتاب چگونه نقش خود را ایفا می کنند

در جلد هر کتابی با دو لایه اصلی زبانی و غیرزبانی روبه رو هستیم که هر دو، جنبه دیداری یافته اند. این دو لایه در مجموع یک «قاب» و در نتیجه یک «متن» را می سازند که لایه ای از یک متن بزرگتر یعنی کلان متن کتاب هستند و در ارتباط با آن کلان متن، آستانه ورود محسوب می شود. لایه زبانی جلد کتاب جنبه دیداری- تصویری دارد بنابراین به طور همزمان هم دلالت زبانی و هم دلالت بصری را دربر می گیرد. در واقع در جلد کتاب با دو سطح زبان تصویری و زبان نوشتاری مواجه هستیم که از برآیند این دو به سطح دلالت های ضمنی می رسیم.

۱) در سطح دلالت های زبانی

به باور سوسور مناسبات جانشینی و همنشینی یک دسته از تقابل های دوتایی میان عناصر زبان هستند که هر یک پدیدآورنده دسته معینی از ارزش ها است. مبنای فعالیت ذهنی بشر نیز بر پایه این دو محور شکل می گیرد و تمام پدیده های فرهنگی که نظامی دلالی را به وجود می آورند بر طبق این دو محور تبیین می شوند. از این رو به کارگیری این مناسبات در تحلیل متن جلد کتاب می تواند پاره ای از ارزش های عناصر متن را روشن کند.

در لایه نشانه های زبانی و در سطح دلالت های زبانی که در چارچوب مفهومی نظام زبان قابل بررسی است ما با «عنوان کتاب»، «نشانه - مؤلف» و «نام ناشر» مواجه هستیم. درخصوص عنوان کتاب می توان گفت عبارت «نشانه شناسی» در تقابل با دانش هایی چون زیست شناسی، روانشناسی، پدیدارشناسی و.‎/‎/ دلالت زبانی و معنایی خود را می یابد. در واقع از غیاب آنها حضورش معنا پیدا می کند. در مورد نشانه زبانی «کاربردی» هم وقتی به توانش زبانی خود رجوع می کنیم در محور جانشینی در تقابل با نشانه هایی چون نظری، شناختی و.‎/‎/ برای ما معنا و مفهوم می یابد.

۲) در سطح دلالت های پیرا زبانی

اینکه عبارت «نشانه شناسی کاربردی» در کجای «قاب» قرار گرفته، با چه قلمی نوشته شده، در کنار آن چه آرم و تصویری قرار دارد، با چه رنگ قلمی و بر چه رنگ زمینه ای نقش بسته و یا اینکه این عبارت در یک سطر آمده یا در دو سطر، کرسی حروف و کلمات همتراز است یا خیر و.‎/‎/ همه و همه نشانه های معنابخشی هستند که در سطح دلالت های دیداری - تصویری ارزش و اعتبار خاصی را به متن می بخشند و بر معنای خاصی دلالت می کنند. بنابراین یکی از جنبه های مهم در جلد کتاب دلالت های تصویری و پیرازبانی نشانه های زبانی است.

عنوان کتاب «نشانه شناسی کاربردی» به رنگ قرمز و تا حدودی نامتعارف است و همین باعث نشاندار شدن آن شده است. قلمی که برای عنوان کتاب به کار برده شده قلمی نامتعارف است و می توان مدعی بود که عنوان کتاب «نشانه شناسی کاربردی» در سطح بصری و وجه دیداری نوشتار، نشاندار است.

عنوان کتاب در دو سطر کار شده است و کرسی حروف و واژه های عنوان کتاب در یک سطر و به صورت متعارف است به این اعتبار می توان گفت که از این نظر بی نشان است.نام مؤلف و نام ناشر به لحاظ دلالت های پیرازبانی متعارف و در نتیجه بی نشان است.

طرح جلد کتاب علاوه بر جنبه اطلاع رسانی، متنی تبلیغی - ترغیبی نیز محسوب می شود که به جز کارکردهای مستقیم که تأثیرگذاری بر مخاطب به قصد اقناع است، دارای کارکردهای غیرمستقیم دیگری چون دستکاری افکار عمومی، ساخت کلیشه های ذهنی و اسطوره سازی است. طراح جلد با در نظر داشتن پیش دانسته های مخاطب و با استفاده از تکنیک «آشنایی زدایی» با دگرگون کردن نگاه و سرپیچی از قاعده های پذیرفته شده باعث خلق متنی زیبایی شناسانه شده و شناختی تازه از موضوع را شکل می دهد. مؤلف در این نوشتار سعی کرده بطور موردی تحلیلی نشانه شناختی از طرح جلد کتاب «نشانه شناسی کاربردی» به دست دهد. در بخش نخست مقاله که روز گذشته منتشر شد طرح جلد این کتاب در دو سطح دلالت های زبانی و پیرازبانی مورد بحث قرار گرفت و در بخش پیش رو به دلالت های ضمنی طرح جلد این کتاب که از برآیند دلالت های زبانی و پیرازبانی حاصل می شود، پرداخته شده است.

۳) در سطح دلالت های ضمنی

از برآیند دلالت های زبانی و پیرازبانی به سطح دلالت های ضمنی می رسیم. در این سطح از دلالت های معنایی طرح جلد این کتاب بیانگر این است که با متنی غیرمتعارف مواجه هستیم که پیرو قواعد حاکم نیست و قصد دارد چیزی متفاوت از آنچه تاکنون بوده را عرضه کند.

این نکته حائز اهمیت است که وقتی با لایه ای نامتعارف و نشاندار مواجه هستیم، این امر به قصد آشنایی زدایی در جلد کتاب رمزگذاری شده که قلمرو معنایی گسترده تری را دربر می گیرد و در مورد کتاب «نشانه شناسی کاربردی» هم چنین است. اگر از لایه های بی نشان، در سطح دلالت های پیرازبانی این کتاب استفاده می شد قطعاً معناهای محدودتری را می توانست منتقل کند.

اما دومین لایه نشانه های دیداری جلد کتاب، لایه نشانه های تصویری است که در مورد این کتاب شامل

۱) علائم زبان اشاره و

۲) آرم ناشر می شود.

دو لایه نشانه های زبانی و تصویری جلد کتاب؛

الف: یا در «چالش» با یکدیگر هستند که در این حالت «آشنایی زدایی» اتفاق می افتد و با متنی «نشاندار» مواجه هستیم که همه اینها باعث گسترده تر شدن قلمرو معنایی متن می شود.

ب: یا در «تعامل» با یکدیگر قرار می گیرند و معنای یکدیگر را محدود می کنند که به «انسجام متنی» می انجامد. همچون در کتاب «نشانه شناسی کاربردی» که لایه نشانه های تصویری با لایه نشانه های زبانی (بویژه عنوان کتاب) در تعامل با یکدیگر هستند و لایه نشانه های تصویری (نشانه های زبان اشاره) با عنوان کتاب رابطه «مجاز» برقرار کرده است. مجاز در فرآیند ترکیب (یا همنشینی) در مجاورت تجلی می یابد و تداعی گر است.

در اینجا علائم زبان اشاره، تداعی گر بحث زبان شناسی و ارتباط و پیوندی است که با نشانه شناسی دارد. اما در مقام تفسیر طرح جلد این کتاب می توان گفت که اولین چیزی که در جلد کتاب «نشانه شناسی کاربردی» بیش از هر چیز جلب توجه می کند، عنوان آن است.

«نشانه شناسی کاربردی» با رنگ قرمز بر زمینه ای توسی نقش بسته است که باعث تشدید شدن رنگ قرمز و بیشتر به چشم آمدن آن می شود. نوع قلمی که برای عنوان کتاب انتخاب شده، از نوع فونت نامتعارف برای کتاب های نظری و آکادمیک و تداعی کننده دیوارنوشته های با اسپری است.

اما باید دید این هنجارگریزی ها در انتخاب رنگ و فونت و تیتر در سطح دیداری جلد کتاب می تواند دربردارنده معنا و مفهومی باشد آیا طراح جلد یا مؤلف و ناشر قصد داشته اند از طریق این هنجارگریزی و در نتیجه آشنایی زدایی معنایی را به مخاطب خود القا کنند آیا انتخاب چنین نشانه های تصویری ای برای عنوان کتاب به انسجام متنی می انجامد یا اینکه در چالش با یکدیگر قرار می گیرند

به نظر می رسد به لحاظ تصویری انتخاب رنگ و فونتی نامتعارف برای عنوان کتابی دانشگاهی نشاندار است و شاید به کار بردن فونتی نامتعارف به سبک دیوارنوشته ها برای کتاب آکادمیک چندان توجیه پذیر نباشد. اغلب دیوارنوشته ها که عمدتاً با اسپری نگاشته می شوند بیانگر و تداعی کننده هیجانات اجتماعی و انقلابی هستند. شاید طراح جلد یا مؤلف قصد داشته اند از طریق این انتخاب به مخاطب اثر این نکته را القا کنند که با متنی غیرمتعارف و پرهیجان سر و کار دارد که در بسیاری از موارد پیرو قواعد حاکم نیست و می خواهد چیزی متفاوت از آنچه تاکنون بوده را عرضه کند. به این اعتبار می توان نتیجه گرفت که انتخاب چنین وجه تصویری ای برای عنوان کتاب از روی عمد و قصد بوده است که با هدفی خاص، حتی وجه متعارف را نادیده گرفته است.

در زیر عنوان کتاب و نشانه های تصویری، نام مؤلف دیده می شود که با نماد تصویری دستی که در زیر آن است و به نام مؤلف اشاره می کند باعث برجسته تر و پررنگ تر جلوه کردن «مؤلف - نشانه» بر روی جلد شده است. چنین نشانه تصویری ای در بالای تیتر هم به چشم می خورد که باز باعث غلیظ تر و برجسته تر شدن عنوان کتاب می شود و مخاطب را به نوعی به نشانه های زبانی روی جلد رهنمون می کند. در زیر عنوان مؤلف، نام و آرم ناشر در وسط و پائین جلد آورده شده است. اینگونه به کار بردن نام و آرم ناشر می تواند متضمن معنا و القاکننده مفهومی باشد. وقتی نام و آرم ناشری اینگونه برجسته در روی جلد به کار می رود می تواند بر معتبر و صاحبنام بودن آن ناشر دلالت داشته باشد. چرا که می توانست نام و آرم ناشر در پشت جلد یا در درون کتاب و در شناسنامه اثر ذکر شود. گاهی هم تنها آرم ناشر بر جلد کتاب حک می شود و نام آن در داخل کتاب و شناسنامه اثر ذکر می گردد که در هر یک از اینها، معنایی کدگذاری شده است که مخاطب براساس فهم و درک خود و پیش زمینه اطلاعاتی می تواند آنها را رمزگردانی کند.

در مجموع نکات جالب و قابل تأملی از مطالعه نشانه شناختی طرح جلد کتب به عنوان متنی چند رسانه ای و اثری هنری قابل دریافت است ‎/ از جمله اینکه جلد کتاب به عنوان یک اثر هنری دو رسالت دارد؛ یکی اینکه موجب لذت در مخاطب شود و دیگر آنکه او را به اندیشیدن وادارد.

در واقع مخاطب در خوانش جلد کتاب به گفت وگو با متن فراخوانده می شود و از آنجایی که همه مخاطبین یک متن، به یک اندازه به رمزگان های متفاوت دسترسی ندارند، گاهی یک طرح جلد برای عده ای مفهوم است و برای برخی دیگر هیچ کنش ارتباطی ای را برنمی انگیزد، چرا که آنان به برخی رمزگان های دخیل در کارکرد آن متن آگاهی ندارند.

نوشته های روی جلد دلالت های ضمنی خود را با آنچه در تصویر جلد وجود دارد تلفیق و تصویری جدید در ذهن مخاطب خلق می کنند که گاهی تصویری غیرمنتظره و پیش بینی نشده است که نه در نشانه های زبانی وجود دارد و نه در نشانه های تصویری روی جلد کتاب، بلکه فقط از همجواری این دو لایه به وجود آمده است. این مشابه آن چیزی است که در بحث «روانشناسی گشتالت» مطرح است؛ «کل فراتر از چیزی است که از جمع قسمت ها حاصل شده باشد.»

به قول رولان بارت، که در مقاله بسیار معروف خود با نام «اسطوره، امروز»، می گوید؛ تصویر بدون شک پرخاشگرتر از نوشتار است؛ تصویر نشانه ای دقیق تر است، مدلولش بارها به موضوع نزدیک تر است، ضابطه شناخت است. در طرح جلد کتاب نیز درمی یابیم که تصویر جلد کتاب دلالت را یکدفعه بدون تجزیه و تحلیل و یا رقیق کردن تحمیل می کند. تصویر از لحظه ای که دلالت گر به چیزی می شود به یک نوشتار بدل می شود و به این اعتبار، چون نوشتار واحد خواندنی نام می گیرد.

لیدا فخری