مزاج خود را بشناسید

تعیین مزاج یکی از جذاب ترین بخش های طب سنتی است بسیاری از افراد علاقه مندند تا مزاج خود را بشناسند اما تعیین مزاج آنقدرها هم که به نظر می رسد, کار ساده ای نیست با دکتر مهرداد کریمی, متخصص طب سنتی, در مورد اهمیت دانستن مزاج و نحوه تشخیص آن صحبت کرده ایم

آقای دکتر! بیشتر افراد علاقه زیادی به تشخیص مزاج خود دارند. اصلا منظور از «مزاج» در طب ایرانی چیست؟

براساس نگاه هستی‌شناسی، طب ایرانی، براساس فلسفه طبیعیات است و تمام آنچه در عرصه جهان قرار دارد، در روند تکوین خود، واجد کیفیت‌هایی می‌شوند که آثار منحصر به فردی به آن جسم می‌دهد.

یکی از این ویژگی‌ها، مزاج است. از این رو، شاید بتوان طب ایرانی را «طب مزاجی» نامید. گیاهان، موادمعدنی، پدیده‌های طبیعی، رنگ‌ها و حتی ساخته‌های دست بشر مانند موسیقی و داروهای شیمیایی نیز دارای مزاج هستند. درواقع مزاج توانایی پیش‌بینی واکنش‌ها را به ما می‌دهد.

چه عواملی باعث شکل‌گیری مزاج می‌شود؟

طبق یک تعریف منطقی، به تعداد هر آنچه که در گیتی وجود دارد، مزاج نیز وجود دارد. از همان ابتدای تولد، هر فردی مزاج خاص خود را دارد که مانند شناسنامه اوست و بخشی از هویت او را تشکیل می‌دهد.

از نظر حکمای طب سنتی، هر انسانی با یک مزاج خاص زاده می‌شود که باید در حفظ تعادل آن کوشا باشد زیرا در طول زندگی هر کس مسایل بسیاری پیش می‌آید که می‌تواند مزاج او را دستخوش تغییر کند اما با تغذیه، پاکسازی و روش‌های دیگر می‌توان دوباره آن را به حال تعادل برگرداند.

یعنی ممکن است فردی که مزاج گرمی دارد، تغییر کند؟

بله، معمولا گذر ایام تغییراتی در مزاج به وجود می‌آورد بنابراین طبیعی است که مزاج هر فرد دچار تغییراتی موقت یا دائمی شود. البته در بسیاری از موارد با برطرف کردن این عوامل تغییردهنده (عادت‌های غذایی خاص، شرایط آب و هوایی یا حالت‌های روحی –روانی) راه دستیابی به تعادل وجود دارد. اما نباید فراموش کرد همه تغییر مزاج‌ها، به اقدام جدی نیاز ندارند.

در طب سنتی مزاج‌ها به چند گروه تقسیم‌بندی می‌شوند؟

بنا به نظر حکمای طب سنتی، با وجود این همه تنوع، ۹ مزاج اصلی وجود دارد که ممکن است به علل مختلف مانند عادت‌های غذایی خاص، شرایط آب و هوایی یا حالت‌های روحی –روانی تغییراتی در آنها به وجود بیاید. یعنی باعث انحراف مزاج یا سوءمزاج شود.

البته یکی از اشتباه‌های رایجی که در این زمینه انجام می‌شود، استفاده از کلمات «دم»، «بلغم»، «صفرا» و «سودا»ست که باید تصحیح شود. در حال حاضر افراد دوست دارند بدانند سوداوی هستند یا صفراوی یا اینکه بلغمی یا همچنان دموی باقی مانده‌اند.

در حالی که تقسیم‌بندی ۹گانه مزاج‌ها به ترتیب «گرم»، «سرد»، «خشک»، «تر»، «گرم و خشک»، «گرم و تر»، «سرد و خشک»، «سرد و تر» و «معتدل» است. به هیچ‌وجه منظور از «گرمی و سردی» درجه حرارت بدن و منظور از «خشکی و تری» حالت رطوبت یا خشکی از بی‌آبی نیست و مفاهیم آنها غیر از اینهاست.

در مورد علایم و نشانه‌های مزاج‌های مختلف توضیح می‌دهید؟

مزاج با توجه به ۱۰ نشانه تعیین می‌شود؛ لمس، پیکربندی بدن، مو، رنگ چهره و بدن، شکل و ابعاد اعضا، نحوه تاثیرپذیری از گرمی سردی خشکی و تری، بررسی کارکردهای طبیعی بدن، بررسی مواددفعی بدن مانند ادرار، عرق و...، خواب و بیداری، واکنش‌های رفتاری و بروز حالت‌های روحی –روانی.

پزشک متخصص طب سنتی با بررسی این علایم، به «مزاج جبلی» فرد یا «مزاج عارضی» او (مزاجی که بعدا شکل گرفته) پی می‌برد. منظور از مزاج جبلی، همان مزاجی است که در بدو خلقت انسان، هنگام لقاح و در دوران جنینی شکل می‌گیرد و با این مزاج پا به عرصه هستی می‌گذارد.

اغلب اطرافیان مزاج را حدس می‌زنند و با توجه به آن مصرف غذاهایی را توصیه می‌کنند. آیا واقعا به‌تنهایی می‌توان نوع مزاج را تشخیص داد؟

نه، تعیین مزاج کار ساده‌ای نیست و به دانش کافی، تمرین و ممارست فراوان نیاز دارد. فقط با مشاهده یک علامت نمی‌توان در مورد مزاج یک فرد قضاوت کرد. تعیین مزاج می‌تواند بسیار پیچیده و بغرنج باشد. درواقع برخلاف آنچه تصور می‌شود، دستیابی به مزاج اصلی افراد، گاه برای فرد متخصص نیز دشوار است؛ یعنی بعد از پرسش‌های مختلف و معاینه و ارزیابی‌‌های دقیق هم نمی‌توان صددرصد مزاج را تعیین کرد. علت سردرگمی، اطلاعات اندک و نداشتن قدرت تحلیل علامت‌های مختلف بدن است. بسیاری از افراد به دلیل علاقه و کنجکاوی، به متخصصان طب سنتی مراجعه می‌کنند تا مزاج اصلی خود را بشناسند یا به بیماری مزاجی‌ای مبتلا هستند که به واسطه نحوه بد زندگی به آن مبتلا شده‌اند و می‌خواهند تشخیص داده شود. برخی افراد هم در این زمینه مطالعه دارند و با اشتیاق فراوان در مورد علایم و نحوه تعیین‌مزاج صحبت می‌کنند. البته گاهی همین اشخاص هم در تعیین مزاج خود دچار سردرگمی می‌شوند.

چرا از نظر طب سنتی دانستن نوع مزاج اهمیت دارد؟

هرآنچه در جهان آفرینش قرار دارد، دارای مزاج است، خون، بلغم، صفرا و سودا نیز دارای مزاج هستند. «خون» یا همان «دم»، مزاج «گرم و تر» دارد. مزاج «صفرا»، «گرم و خشک» است. «بلغم» و «سودا» نیز در دسته «سرد» قرار دارند، مزاج «بلغم»، «سرد و تر» و مزاج «سودا»، «سرد وخشک» است. غذاهایی که هر روز مصرف می‌شود در بدن تغییر می‌یابد و به همین مواد سودا، بلغم، خون یا صفرا تبدیل می‌شود که بدن به همه آنها نیاز دارد. از آنجا که نوع غذاهای مصرف شده طی روز، در میزان تولید سودا، بلغم، خون یا صفرا، نقش بسزایی دارد، هر کس بنا به مزاجی که دارد باید به نوع غذاهای مصرفی خود توجه کند. البته برای تعیین مزاج باید از کلمات «گرم» و «سرد» و نیز «خشک» و «تر» استفاده کرد. خون، بلغم، صفرا و سودا درواقع مواد حاصل فعل و انفعال بدن روی غذاها هستند.

یعنی باید با توجه به نوع مزاج رژیم غذایی خاصی را رعایت کرد؟

بله، بعد از دانستن نوع مزاج، برای پیشگیری و رعایت اصول تندرستی، فرد باید از قرارگرفتن در شرایط جوی و مصرف موادخوراکی‌ای که مخالف مزاجش است، پرهیز کند. مثلا فردی که مزاج «گرم و تر» دارد، نباید در سرزمین سرد و خشک زندگی کند و باید از مصرف غذاهای سرد و خشک اجتناب کند. بهتر است بدانید در برنامه غذایی طب سنتی، برای تعیین مزاج فرد فقط به قانون تطابق مزاج با نوشیدنی و خوراکی اکتفا نمی‌شود و لازم است فرد بداند مصرف برخی از غذاها با وجود مزاج گرم، باعث افزایش سودا و در نهایت منجر به سوءمزاج «سرد و خشک» می‌شود. مثلا فردی که مزاجش «سرد و تر» است، نباید در مصرف هندوانه زیاده‌روی کند بلکه باید از میزان معمول نیز کمی کمتر میل کند یا مصرف فلفل برای فردی که مزاجش «گرم وخشک» است چندان مناسب نیست و باید کمتر از میزان متعارف و در فاصله‌های طولانی یا در فصول سرد، از فلفل استفاده کند

غذای نامناسب سردمزاجی?ها

یکی از راه‌های ساده برای تعیین مزاج، توجه به طعم غذاست. اگر طعم غذایی ترش یا گس باشد، به احتمال زیاد مزاج آن سرد است. البته تنها استثنا درمورد طعم ترش نارنج است؛ یعنی نارنج «مزاج گرم» دارد و در افرادی با مزاج سرد در حد معمول قابل مصرف است. طعم تند، تلخ و شور نیز بیانگر «مزاج گرم» است.

با نیم نگاهی به فهرست غذاهای نامناسب برای افراد سردمزاج می‌توان فهمید برخی از غذاهای گرم و خشک می‌توانند برای این افراد مضر باشند:

دوغ، کشک و قره‌قروت، ماست، هندوانه، زغال اخته، زردآلو، خیار، هلو، نارنگی، سیب ترش، انارترش، زرشک، لیموترش، ریواس، آلو، آناناس

ماهی و سفیده تخم‌مرغ و پنیرهای لزج مانند پنیر خامه‌ای، ماتزارلا. البته لازم به ذکر است که پنیر نمک سود کهنه، مزاج گرم وخشک دارد.

نکته?هایی برای گرم مزاج?ها

غذاهایی که با وجود مزاج گرم، مناسب افراد «سرد مزاج» نیستند. لوبیا، بادمجان، انبه، گوشت بز، گوشت شتر و میگو، خرما و شیره خرما و روغن کنجد

خرما گرم و خشک است و مصرف بیش از حد آن در افراد «گرم مزاج» باعث تولید سودا می‌شود. شیره خرما گرم و خشک است ولی مولد خلط سوداوی است.

مزاج روغن کنجد گرم و تر است و طبق نظر حکمای طب سنتی برای سوداوی مزاجان مضر است.

گوشت شتر گرم و خشک است ولی در کتاب‌‌های طب سنتی آمده است که «گوشت آن غلیظ، ثقیل و مولد خون سوداوی...» بنابراین با تشخیص متخصص طب سنتی در بیماران مزاج سرد و خشک ممنوع می‌شود.

رشته‌ها: رشته آش، ورمیشل، فالوده، ماکارونی و...

خمیرها: خمیر نپخته حاشیه نان‌ها، خمیر نان‌های صنعتی، شیرینی دانمارکی، پیراشکی، خمیر پیتزا و...

گفتگو با دکتر مهرداد کریمی، متخصص طب سنتی