وقتی رایانه ها خوش خط شدند

تاثیر متقابل مدرنیسم و خوشنویسی بر یکدیگر

خوشنویسی در ایام گذشته و دنیای سنتی، پیوسته با نوعی تحول آرام و نوآوری در غالب رعایت قواعد همراه بوده است اما در جهان مدرن به دلیل نیاز نداشتن عامه مردم به طور مستمر و روزمره به خط و فقدان نیازهای تجاری و انتشاراتی و تبلیغاتی، اهداف خوشنویسی ترکیبی بوده است.

زیبایی خط از زیبایی بصری تا سرعت و سهولت نگارش و خوانایی، می‌تواند روند مراسلات و مکاتبات و امور دیوانی و تا حدودی نیز انتقال دانش و اطلاعات را سرعت و سهولت بخشد. از طرف دیگر، هم در نظام سنتی و هم در دنیای معاصر و مدرن، انگیزه‌های کارکردی عاملی مهم و درجه اول، ‌در تحولات خط محسوب می‌شود. اگر چه زیبایی بصری نیز بدون شک مورد نظر خطاطان قرار گرفته، اما امروز، صنعت چاپ و یک دستی و متحدالشکلی مکاتبات، این بعد عملکردی خطاطی را به حداقل رسانده و در کنار آن جنبه‌های دیگر خطاطی اهمیت یافته است.

تحولات فرهنگی هنری و سیاسی اجتماعی و فناوری زمینه ساز نوآوری متفاوتی در خط شده‌اند و در ایران با همه گیر شدن رایانه‌ها و بعد از آن هم ورود نرم افزارهای خطاطی وجوه کارکردی و کاربردی خوشنویسی تقلیل یافت تا آنجا امروز دیگر خوشنویسی بیشتر تبدیل به یک هنر شده است البته هنری که در سده‌های پیش جزو هنرهای کاملا کاربردی بوده است.

● آنچه به خوشنویسی ایران گذشته است

خوشنویسی معاصر ایران با مشکل اساسی رودر روست و با چند تایی مشکل خرده ریز. قرن‌هاست عادت داریم با انکار هرآنچه که باورداشت‌های همیشگی‌مان را می‌تواند نقض کند، مخالفت کرده تا لحظه‌ای امن و امان و گذرا را حراست کنیم. مشکل اول خوشنویسی معاصر ایران میراث تحولی است که در صد سال گذشته، بناچار کاربرد آن را تقریبا از میان برد و موقعیت محکم و بی‌خدشه‌‌اش را متزلزل کرد.

روشن است که خوشنویسی عربی، که در طول این هزاره به دست خوشنویسان بزرگ ایرانی، از ابن مقله بیضاوی تا میرعماد و درویش عبد المجید طالقانی و میرزا غلامرضا اصفهانی، بر اساس کتابت و انتقال مضامین علمی و ادبی به مردم استوار بود، در کار کتابت کتاب خدا تا دیگر متون مورد نیاز، واسطه نقل معانی شد.

خطاطان نیاز اصلی مردم متمدنی را برآورده کرد که باید می‌خواندند و خوشنویسان این وظیفه را، با خط خوش و سلامت همراه کردند و احترام عمده‌ای که داشتند بابت همین لطف و وسواسی بود که در راه انتقال معرفت به خرج می‌دادند بنابراین کاربرد خوشنویسی، کاربردی بسیار وسیع، گسترده و ضروری بود که اهمیتش را تا زمان اختراع چاپ و ورود آن به سرزمین‌های شرقی حفظ کرد و می‌دانیم که آخرین نسل خوشنویسان بزرگ ما، همچنان به کتابت مشغول بودند و آن را بخش عمده‌ای از اعتبار خود می‌دانستند. از این رو تقریبا هیچ یک از خوشنویسان بزرگ ما، درطول این هزار سال، از کار کتابت دور نبوده‌اند و مثلا از میرزا رضا کلهر ‌ خوشنویس معتبر عصر ناصری ‌ تنها نمونه‌های مهمی که به جا مانده، همان چاپ نویسی‌هایی بوده است که برای سفرنامه‌ها و روز نامه‌ها می‌نوشت.

خوشنویسان گذشته ایران، می‌دانستند که کتابت متون، کاربرد اصلی خوشنویسی است و خطاطانی چون میرزا ابراهیم قمی، تنها از همین راه گذران می‌کرده اند و قطعه‌نویسی برای مرقع‌ها، که وجه شخصی‌تر و هنری‌تر خوشنویسی بود، در کنار و همراه کتابت انجام می‌شد. با گسترش صنعت چاپ، جنبه کاربردی خوشنویسی تقلیل بسیار پیدا کرد و خوشنویسان ناچار شدند به جنبه‌های دیگر آن توجه کنند و این توجه، در حفظ جایگاه سنتی خوشنویسی چندان موثر نیفتاد.

خوشنویسی نظیر هر هنری که کاربرد اصلی‌اش را از دست بدهد، به بحران اساسی دچار شد و ناچار شد آفاق تازه‌ای را جستجو کند و اگر در نظر داشته باشیم که هنر‌های ایرانی‌به استثنای شعر و موسیقی ‌ تقریبا همیشه کاربردی بوده‌اند، به اهمیت این مساله بیشتر توجه خواهیم کرد.

در کنار این مشکل، امروزه خوشنویسی با مشکل بزرگ دیگری دست و پنجه نرم می‌کند و آن هم ورود فناوری و رایانه‌ها به این عرصه است. چندین سال پیش بود که نرم افزارهای خوشنویسی مانند چلیپا، کلک و زرین قلم پا به عرصه گذاشتند و بیش از پیش کارکردهای حوشنویسی را کم کردند، هرچند که بسیاری از هنرمندان خطاطی معاصر معتقدند که این روند جا برای تنفس بیشتر خوشنویسی هنری را باز کرده‌اند، ولی این ر ا هم باید در نظر داشت که عرصه را برای درآمدهای خوشنویسان تنگ کردند.

● خوشنویسی با وجود رایانه‌ها هم راه خود را می‌رود

اسفندیار ستارپور، هنرمند خوشنویس در این رابطه به خبرنگار جام‌جم می‌گوید: خوشنویسی یک هنر است و هنر اصولا راه حیات خود را در شرایط مختلف پیدا می‌کند و مسیری را که باید برود، می‌پیماید. نرم افزارهای خوشنویسی را نمی‌توان به عنوان سدی برای پیشرفت خوشنویسی حساب کرد زیرا خطاطی در کنار رایانه‌ها هم به راه خود ادامه می‌دهد.

وی می‌افزاید: به طور حتم نمی‌توان تأثیری را که نرم افزارهای خوشنویسی بر خوشنویسی می‌گذارند، نادیده گرفت ولی باید به این نکته توجه داشت که راه این نرم افزارها و کارهایی که با آنها می‌شود از خطاطی هنری جداست. خوشنویسی و خطاطی دستی و هنری، ریشه در تاریخ و فرهنگ این کشور دارد و نمی‌توان آن را با آثاری که نرم افزارهایی چون چلیپا، کلک یا زرین قلم ارائه دهند، مقایسه کرد.

ستارپور کارهای کامپیوتری را آثاری بازاری که برای رفع نیازمندی‌های روزانه استفاده می‌شوند، برمی شمرد و اظهار می‌کند: به عقیده من، همین که برگه‌های ساده پرینتی که از کامپیوترها و برای کاربردهای روزمره استفاده می‌شوند هم با خط زیبا چاپ شود، خوب است.

وی به تأثیر این جریان بر روند زیباشناسی و زیبابینی مردم جامعه اشاره می‌کند: پس از روی کار آمدن این نرم افزارها مردم خطوط زیبای بیشتری دیدند و به همین دلیل قدرت ادراک بصری آنها بالاتر رفته است. وقتی مردم خط و خوشنویسی را بفهمند براحتی می‌توانند به ارزش بالای کارهایی که با دست نوشته می‌شود پی ببرند. این برای خوشنویسان حرفه‌ای که از این راه ارتزاق می‌کنند هم بسیار مفید است.

نرم افزارهای خوشنویسی را نمی‌توان به عنوان سدی برای پیشرفت خوشنویسی حساب کرد زیرا خطاطی در کنار رایانه‌ها هم به راه خود ادامه می‌دهدوی می‌افزاید: خوشنویسی نیز مانند دیگر هنرها تکامل پذیر بوده و این سیر تکاملی هرگز متوقف نشده است. برای تکامل هنر نمی‌توان انتهایی فرض کرد. حتی در روزگار حاضر هم که شاهد پیشرفت فناوری و ظهور نرم افزارهای خوشنویسی هستیم نمی‌توان برای تکامل هنر خوشنویسی پایانی در نظر گرفت.

ستارپور در توضیح ادعای خود می‌گوید: هیچ کس نمی‌تواند. با نرم افزارهایی مانند چلیپا و زرین کلک‌کاری را که یک هنرمند خوشنویس ارائه میکند بیافریند زیرا به هر حال یک خطاط هنرمندی واقعی است و برای این‌که بتواند چند سطری کتابت کند سال‌ها زحمت کشیده است.

● خط زیبا عمق دارد

محمد سلحشور از استادان برجسته هنر خوشنویسی و از اعضای هیات مدیره انجمن خوشنویسان ایران می‌گوید: هنر دارای رابطه‌ها و ضابطه‌های خاص خود است که در این روابط زیباپسندی یک اصل است. خوشنویس باید در هر کار خود از کار قبلی بهتر و زیباتر عمل کند. وقتی مردم یک جامعه به جای دیدن خطوط زشت و نازیبا، خط‌های زیبا ببینند که چشم هایشان را نوازش دهد از روحیه‌هایی لطیف‌تر برخوردار خواهند شد.

وی خطی را زیبا می‌داند که دارای عمق باشد: وقتی یک خوشنویس برای نوشتن و نگارش از قرآن، کتاب بزرگان عرفان و شعرای ایرانی که مضامین عرفانی دارند، استفاده کند خود به خود به سمت آنها کشش پیدا می‌کند و این عمق و جاذبه را به مخاطب خود هم القا می‌کند به این شرط که هنر خود را نیز درست ارائه بدهد.

این استاد پیشکسوت خوشنویسی اظهار می‌کند: قدمای هنر و بخصوص خوشنویسی به زیبایی رفتار در کنار زیبایی خط بسیار توجه می‌کردند. آنها برای شروع هنر ابتدا کسب فیض می‌کردند سپس به هنر روی می‌آوردند. این رفتار و منش آنها باعث جاودانگی آنها شده است. وی توجه به این رفتار قدما را برای خوشنویسان امروزی بسیار لازم می‌داند: تعالی فکر هنرمند به زیبایی حرکت هنری و بر جاذبه‌های کاری او می‌افزاید. خوشنویسی هنری است که می‌تواند ذوق و استعداد و انرژی افزوده هنرمند را در راستای زیبایی قرار دهد و بدین ترتیب با به کمال رساندن پیام‌های هنری و جنبه‌های اجتماعی،معنویت را در جامعه گسترش دهد.

سلحشور اظهار می‌کند: هرچند که زندگی امروزه بسیار پیچیده شده و به تبع آن انسان‌ها و هنرمندان آن هم آدم‌هایی با روحیات پیچیده و با استرس هستند، ولی هنرمندان خوشنویس به خاطر ارتباطات روحی هنر آنها، آدم‌هایی متفاوت و با خلوص هستند. شکی نیست که صنعت و فناوری تأثیر زیادی بر خوشنویسی گذاشته ولی نباید فراموش کرد که این تأثیر کاربردی بوده و سرعت و سهولت استفاده و دسترسی عموم مردم به این هنر را فراهم است.

وی معتقد است که برخلاف برخی که معتقدند رایانه بر خوشنویسی تاثیر منفی داشته است، باید گفت که این جریان حتی از بعد هنری هم تأثیرات مثبتی بر خوشنویسی داشته و به نفع این هنر بوده است. در خلق آثار هنری روح هنرمند در کنار جسم او قرار گرفته و به یاری هم یک اثر هنری خلق می‌کنند. رایانه قائل به درک این جریان روحی نیست، پس اهمیت هنر و خلق آثار هنری دوچندان می‌شود. سلحشور با ذکر اینکه استفاده درست از نرم افزارهای خوشنویسی کار هر کسی نیست، بیان می‌کند: در استفاده از این نرم افزارها وجود یک هنرمند خوشنویس، آگاه به قواعد و تکنیک‌های خوشنویسی، آگاه به حسن ترکیب کلمات و سطور، واقف به فضاسازی مناسب، اصول دوازدگانه خوشنویسی لازم است.

● رایانه‌ها تاثیر منفی بر خوشنویسی ندارند

جواد بختیاری، هنرمند خوشنویس معتقد است که در عالم آموزش خوشنویسی بی شک حرف اول را تکنیک‌های خوشنویسی می‌زند پس آنچنان که برخی می‌گویند نمی‌توان تاثیرات ورود رایانه‌ها به این هنر را منفی دانست.

وی در خصوص ورود رایانه به عالم خوشنویسی می‌گوید: ورود صنعت، رایانه و نرم افزارهای خوشنویسی به عالم خوشنویسی را باید به فال نیک گرفت. ورود خطوط کامپیوتری کمک بسیار زیادی در ارتقای ذوق و زیبایی شناسی عموم مردم می‌کند زیرا الان هر اعلامیه ساده‌ای را به کمک این نرم افزارها با خط زیبا می‌نویسند در هر حالی که همین اعلامیه‌ها را در گذشته حتی اگر خوشنویسان می‌نوشتند، تندتند نگارش می‌کردند که کار خوبی از آب در نمی‌آمد.

بختیاری به گذشته هنر خطاطی اشاره می‌کند: در گذشته خوشنویسی بیشتر از آن‌که هنر باشد وجه کاربردی داشت و بر بستر ادبیات و مکتب کلام سوار شده و به صورت عمومی مورد استفاده قرار می‌گرفت، ولی با ورود صنعت چاپ از این وجه کاسته شده و بر وجه هنری خطاطی افزوده شد.

وی نگاه به خوشنویسی در ایران را نه به عنوان یک هنر بلکه بیشتر به عنوان یک مقوله کاربردی رایج می‌داند: عموما نگاه به خوشنویسی در ایران کاربردی بوده است در صورتی که با قاطعیت می‌توان گفت بالاترین جلوه هنر آبستره در تاریخ هنر بشری، خط نستعلیق است. بخش کاربردی خطاطی در سالیان اخیر کمتر شده و از دست خطاطان به صفحه کلید کامپیوتر منتقل شده است ولی باید در نظر داشت خطوط کامپیوتری هم از سوی تعدادی خوشنویس باذوق و در نهایت کیفیت و دقت تهیه شده است.

وی روند حیات خوشنویسی را حتی با وجود نرم افزارهای خوشنویسی روندی رو به رشد و همچنان سرزنده برمی شمرد: ذات خطاطی به عنوان یک هنر مسیر خود را طی می‌کند و همپا با دوران جدید به حیات خود ادامه داده و می‌دهد و اتفاقا به نسبت گذشته فضا برای ابراز وجود خطوط دست نویس (هنری) بسیار بازتر شده است. این هنرمند خوشنویس ادامه می‌دهد: خطاطی و خوشنویسی برای رشد خود بسترهای لازم را دارد و به عنوان هنری که ذات هنر ایرانی را منعکس می‌کند، جایگاهش محفوظ است که اتفاقا با انفصال آن از وجود کاربردی اش، جایگاه و ارج و قرب هنری آن بالاتر می‌رود. وی در پاسخ به سوالی مبنی بر این‌که به نظر شما اگر خوشنویسی به میان مردم بیاید جایگاهش ارتقای بیشتری نمی‌یابد؟! می‌گوید: ذایقه عمومی مردم نسبت به خط با اتفاقی که با خط کامپیوتری افتاد، بیشتر شده است؛ زیرا مردم هر روز در زندگی‌شان خط خوب می‌بینند و می‌توانند بیشتر و بهتر خط خوب و هنری را از خطوط دیگر تشخیص بدهند.

مجید احمدی