سرنوشت ـ جبر ـ اختیار ـ تصمیم

عده ای اعتقاد دارند که همه چیز در زندگی فردی و اجتماعی را سرنوشت تعیین می کند ولی این فقط یک دیدگاه است بخش مهمی از وضعیت و شرایط آینده هر فرد با اتخاذ تصمیمات درست و به موقع شکل می گیرد

کیفیت سازمانی و اجتماعی وقتی حاصل می شود که کیفیت در زندگی فردی بدست آید ، بهبود و پیشرفت سازمانی و توسعه اجتماعی با توسعه فردی آغاز می گردد و مدیریت اطلاعات یعنی افراد بتوانند زندگی خود را درست اداره نمایند . به همین ترتیب فرایند تصمیم گیری در تجارت مجموعه از سایر جنبه های زندگی افراد است ، اما به دلیل آنکه زندگی فردی به پیچیدگی سازمان و عملیات تجاری نیست ، عملکرد افراد ناشناخته میماند . نباید انتظار داشت افرادی که در باره زندگی خودشان عملکردهای مناسب ندارند ، بتوانند سازمان ، بنگاه یا دنیا را اداره نمایند .

اگر مدیری ادعا نماید که تمام سال گذشته را بشدت کار کرده و حتی یک روز هم به مرخصی نرفته است . باید از وی پرسید چگونه مدیری هستی که نتوانستی برای یک تعطیلی یک یا دو هفته ای در طول یکسال ، برنامه ریزی نمائی ؟

تصمیم گیری در تجارت یک بازده و حاصل مشخص بعنوان درآمد یا جمع فروش به مبلغ و عدد دارد به همین دلیل بحث در باره فرایند تصمیم گیری و نتایج آن در تجارت ، مبحث ساده تری است ، زیرا شاخص و معیار های اندازه گیری نتایج و محصول کار ، تقریبا در همه جا یکسان است . ارزشها ، اخلاقیات ، وسایل و پیچیدگی اجتماعی باید با ارزیابی پولی مانند تحلیل هزینه – فایده در فرایند تصمیم گیری دخالت داده شود .

اغلب افراد معمولا تفاوت بین « درست » و « غلط » را می دانند ، و می توانند « خوب » را از « بد » تفکیک کنند . ولی انتخاب بین خوب و بهتر تصمیم دشواری است . تصمیم دشوارتر ، انتخاب بین بد و بد تر است .

بسیاری از مردم اعتقاد دارند گه سرنوشت و تقدیر ، بیشتر از تصمیمات فردی در امور زندگی نقش بازی می کند آموزه های فردی هر کس انتخاب وی را رقم میزند . انتخاب یک اقدام دلیرانه است که مستلزم گزینش از میان تعدادی از اقداماتی است که در تقدیر فردی تعیین شده است . سرنوشت شانس و سرگذشت محتوم نیست بلکه انتخاب و گزینش است .

● سرنوشت ، جبر ، اختیار

مسئله سرنوشت و جبر یا اختیار بشر از مسائلی است که هماره ذهن انسان را به خود معطوف داشته است . اما از میان اندیشوران باستان شاید نخستین شخصی که به طور منظم و مفصل بدین بحث پرداخته است ارسطو باشد. مسئله قضا و قدر یا همان سرنوشت از قدیم ترین و پردامنه ترین مسائلی است که در میان فرقه ها و نحله های فکری مختلف از جنبه کلامی ، فلسفی ، حکمی و عرفانی مورد بحث واقع شده است و هر کدام نظری ارائه کرده اند . این آرا و نظرات غالبا به افراط و تفریط گراییده است .

● قضا و قدر و اختیار در فرهنگ و اشعار پارسی

در فرهنگ و ادبیات کشور باستانی ما نیز حکما و عقلا ، انسان را بدون اختیار نمی دانسته اند و همه موضوعات را به جبر و بی اختیاری انسان متصل نمی کرده اند ، حکیم ناصر خسرو قبادیانی در باره قضا و قدر چنین گفته است :

هر کس همی حذر ز قضا و قدر کند

وین هر دو رهبرند قضا و قدر مرا

نام قضا خرد کن و نام قدر سخن

یاد است این سخن زیکی نامور مرا

مولوی از دو منظر بدین مبحث نگریسته است . یکی از منظر کلامی و دیگر از منظر عرفانی و صوفیانه ، مولانا از از منظر صوفیانه از جبر دفاع میکند و عقل و دانش را بی اثر میداند :

- چون قضا آید ، شود تنگ این جهان

از قضا ، حلوا شود رنج دهان

- چون قضا آید ، فروپوشد بصر

تا نداند عقل ما ، پا را ز سر

- چون قضا آید ، شود دانش بخواب

مه سیه گردد ، بگیرد آفتاب

اما مولانا از منظر کلامی آدمی را در بسیاری امور دارای اختیار و توان تصمیم گیری می داند و مسائل روزمره و رفتار انسان در زندگی و تعامل با دیگران را از اختیارات انسان در نظر می گیرد :

- اختیاری هست ما را بی گمان

حس را منکر نتانی شد عیان

- امر و نهی و خشم و تشریف و عتیب

نیست جز مختار را ای پاک جیب

- این که فردا این کنم یا آن کنم

این دلیل اختیار است ای صنم

- اختیاری کرده یی تو پیشه یی

کاختیاری دارم و اندیشه یی

اما حافظ شیرین سخن ، در اشعار و غزلیات خود با جبرانگاری ، و نقش موثر قضا و قدر در زندگی انسان موافق است و معتقد است که « تغییر قضا نتوان کرد » ، جبر انگاری حافظ موافق با اشعریگری اوست تا جائیکه اعتقاد دارد که انجام گناه نیز در اختیار انسان نیست . اشعریان و عرفا همه اختیار و اراده را برای خداوند قائلند و برای بشر اختیار وقدرتی نمی بینند :

- رضا بداده بده و ز جبین گره بگشای

که بر من و تو در اختیار نگشادست

- گناه اگر چه نبود اختیار ما حافظ

تو در طریق ادب باش و گو گناه منست

- آنچه سعیست من اندر طلبت بنمایم

این قدر هست که تغییر قضا نتوان کرد

- در کار گلاب و گل حکم ازلی این شد

کاین شاهد بازاری و آن پرده نشین باشد

● نکات لازم در تصمیم گیری فردی

فقط جد و جهدی که در جهت حصول به اهداف باتوجه به ارزشهای ما انعکاس یابد ، نشاط و شادابی زندگی را نمیسازد ، اگر ما ندانیم که چه می خواهیم ، چگونه خوهیم توانست به آن نائل آئیم ؟ لازم است از آنچه که خواسته زندگیتان است و چگونگی حصول به آن ، تصویر روشنی داشته باشید . بهر حال در نظر داشتن موارد زیر کمکی زیادی در تصمیمگیری خواهد کرد :

در باره توانائی های خود واقع بین باشید . مطابق باور عامه وقتی راهی وجود دارد ، خواست و اراده ای هم برای گام گذاشتن در آن هست . متاسفانه عکس این موضوع صادق نیست ، ولی عامه مردم در تصمیماتشان هم این باور و عکس آن را بکار می برند . تفکر در باره شیوه های کوشش و تلاش در حالتی که حد آن فراتر و بالاتر از توانائی و قابلیتهای فردی باشد نتیجه جز خراب کردن زندگی ندارد . اگر هدف دست نیافتنی باشد و برای حصول آن هر دری زده شود ، آنگاه ممکن است شخص آسیب دیده و کل تلاش و انرژی اش تلف شود . هر فرد بایستی در حرفه و زندگی شخصی و کاری خود با توجه به ظرفیت و ارزشهایش ، بهترین سعی خود را بنماید و نه آنکه بخواهد لزوما بهترین فرد و یا بهتر از دیگران باشد . توجه داشته باشید که اگر شما برای موضوعی عبث و بسیار دور از دسترس تلاش کنید ، بدون شک شکست خواهید خورد ، پس در باره راههای حصول به مسائل ممکن و محتمل تفکر و برنامه ریزی کنید .

اگر در باره حد و اندازه قدرت و توان خود اطلاع کامل نداشته باشید وارد چالش و مقابله نخواهید شد. وقتی با اتخاذ تصمیمی مواجه می شوید ، باید عمق و حد توان فردی و مقدار منابع در اختیار خود را بسنجید . هر فردی مسئول زندگی خود است . بی ارادگی و انفعال هیچ کمکی به فرد نخواهد کرد . هر کسی اول باید مسئولیت تصمیم خود را بپذیرد سپس اقدام به اتخاذ تصمیم کند .

همه مذاهب ، هنرها ، عقاید فلسفی ، عقلانیت و علوم ، شاخهای یک درخت هستند . همه تفکرات و تعمقات بشر برای ساختن یک زندگی خوب بوده است . در دهه های گذشته در زمینه زندگی انسان تحقیقات زیادی انجام شده است . مطالعات نشان داده است که اهداف و ارزشهای زندگی انسان خیلی ذهنی و بیشتر فرهنگی است . اغلب آدمها زندگی خود را صرف پیدا کردن موفقیت و شادمانی می کنند . تعدادی از آدمها بدنبال رویاهای بی اساس ، عادات ، اعتقادات خود هستند ، و حتی برای بیهودگی هایی که افراد دیگر را به ستوه آورده است نسخه پیچی میکنند . وقتی یک نظریه در جامعه رواج پیدا کند میلیونها نفر بدون تفکر کافی در باره جزئیات و نتایج آن ، بدان متمایل می شوند.

هرکسی در مورد خودش تصمیم می گیرد . رهبران و پیروان هر کدام با مسائل متفاوتی روبرو هستند . رهبران از اینکه پیروان با رضایت بدنبال وی بروند متعجب می شوند و پیروان از اینکه رهبر آنها را به سرزمین موعود برساند در شگفت خواهند شد . رهبران و پیروان مملوک نیازهای یکدیگر هستند .

● عوامل موجد تصمیم خوب

برای آنکه فردی تبدیل به یک تصمیم گیرنده خوب و با شهامت گردد عوامل متعددی دخیل است ولی عوامل و علل برجسته آن به قرار زیر است :

۱) لایق دانستن خود ( نه افتخار ) : لایق دانستن خود و اعتبار و ارزش قائل شدن برای خود ، یکی از عوامل مهم برای تبدیل شدن به یک تصمیم گیرنده خوب است . بعضی اشخاص بسادگی می پذیرند با کسانی کار نمایند که تا آن فرد یا افراد به وی بگویند که چه کاری انجام بدهد فقط بدان دلیل که آن شخص خودش را چندان لایق به حساب نیاورده است . هر گز در مورد خودتان احساس تاسف و بدبختی نداشته باشید ، این امر تاثیر بدی در تفکر شما خواهد داشت . همه مسائل و نه فقط مشکلات مهم را به عنوان فرصتی برای پیشرفت در نظر بگیرید و بهترین فرصت ها را برای خود بسازید و انتخاب کنید . ابداع در تصمیم گیری خوب ، به ذهن روشن نیاز دارد .

۲) جرات : جرات به مفهوم انجام کاری است که از انجام آن وحشت داشته اید . جرات وقتی ظهور می یابد که خوف از چیزی یا کسی وجود داشته باشد . جرات ، به مفهوم تفکر برای خود است . زمانی که شخصی تابع و فرمانبردار دیگری شود که ممکن است جسارت و قدرت پیروی از افکار خودش را نداشته باشد . راههای زیادی برای فرار از آمال و تفکرات خود وجود دارد . شما نباید هرگز از انجام وظایفی که در ذهن خود برای خودتان تعیین کرده اید ، اجتناب کنید . اگر شما نتوانید برای خودتان تصمیم بگیرید ،دیگران برایتان تصمیم خواهند گرفت .

۳) صداقت : صداقت حالت با ارزشی است که باید در وجود هر کس باشد . در باره خودتان و دیگران معقول باشید . تعیین نقاط ضعف و به همان نسبت عوامل قدرت خود ، بسیار مهم است . صادق بودن با خود ، مهم ترین صفتی است که می توانید داشته باشید .

۴) دوست داشتن : دوست داشتن یعنی نگران و مراقب خود و دیگران بودن است . دوست داشتن یعنی وقتی هنگام شب به رختخواب میروید به یاد آورید که قابلیت و استعداد شما برای اتخاذ تصمیمی صرف شده که هدفش خدمت به دیگران بوده است . موضوع شگفت در باره عشق و دوست داشتن آن است که دوست داشتن ، در آغوش گرفتن بدون انقیاد طرف دیگر است .

زندگی و بخش زیادی از سرنوشت و آینده هرکس توسط خود وی رقم می خورد . وضعیت آینده نتیجه اقدامات و تصمیماتی که در گذشته گرفته ایم یا در حال حاضر می گیریم . اخذ تصمیم برای انجام دادن یا ندادن کاری یک از عوامل مهم پایه گذار شرایط آینده خواهدبود . پس تصمیمگیری درست و به موقع ، با هشیاری و جرات ، و اقدام برای تحقق تصمیمات ، یکی از راههای حصول به اهداف تعیین شده زندگی است .

حجت الله مهریاری

کارشناس ارشد مدیریت با گرایش سیستم ها از دانشگاه تهران

کارشناس ارشد مدیریت منابع انسانی از دانشگاه علامه طباطبائی

مدرس سابق دانشگاه شهید عباسپور

مدرس دوره های کوتاه مدت در مرکز آموزش مدیریت وزرات نیرو و همکاری با گروه مطالعات پیمانکاری دانشگاه صنعتی شریف

مدرس در زمینه تهیه و تنظیم انواع قراردادها و برگزاری و تدوین اسناد مناقصات

مدیر امور پیمانها و مناقصات

مشارکت تهران جنوب – بینا ‮( مجری‮ EPC‮ ‬پالایشگاه میعانات گازی بندر عباس ‮)‬

منابع و ماخذ :

۱ – حافظ نامه – بهاء الدین خرمشاهی- انتشارات علمی فرهنگی و سروش – ۱۳۶۶

۲ – میناگر عشق – کریم زمانی – نشر نی – ۱۳۸۲

۳ – مثنوی مولوی – مولانا جلال الدین محمد بلخی – نشر امیر کبیر – چاپ نهم – ۱۳۶۲

۴ – دیوان اشعار – ناصر بن خسرو قبادیانی – با تصحیح سید نصراله تقوی – انتشارات امیر کبیر – ۱۳۵۵

۵ – leadership Decision Making – http://home.ubalt.edu