ادیان , راه به كدام سو

اگر مبنای دین و مدعیات دینی را عقل و استدلال ندانیم و دین را از مقوله ایمانی و تجربه عرفانی تلقی كنیم, همه پیروان ادیانی كه به گونه ای صاحب این تجربه هستند می توانند ادعای بهره مندی از حقیقت داشته باشند

جهانی شدن كدام پرسش تازه‌ای را فراروی ادیان خواهد نهاد؟

مفهوم جهانی شدن Globalization در چهار قلمرو ابزارانگارانه، اقتصاد، سیاست و فرهنگ به كار می‌رود و به دلیل پیچیدگیهایی كه این بحث دارد مفهوم مذكور در هر چهار قلمرو هنوز دارای ابهام است.

در قلمرو اول پاره‌ای جهانی شدن را یك پروژه می‌دانند كه به وسیله سرمایه‌داران بزرگ و كارتلهای نفتی برای كسب درآمد بیشتر و فزونی مشتریان بازار كالاهای مصرفی طراحی شده است و كسانی جهانی شدن را یك پروسه یا فرآیند اجتماعی می‌دانند كه مقتضیات روزگار ما آن را بر همه تحمیل می‌كند و طراحی حساب شده‌ای در كار نیست چنانچه رنسانس و پیدایش دوره روشنگری نیز چنین بود.

در قلمروه دوم و سوم، جهانی شدن به معنای از میان رفتن مرزهای جغرافیایی و پدید آمدن پارادایم جدیدی در عرصه روابط بین المللی به لحاظ اقتصادی، حقوقی و سیاسی است. اما چنانچه اشاره كردم این تعریفها همگی دچار ابهام‌اند و نمی‌توان بر هیچكدام از آنها پای فشرد.

اما در قلمرو فرهنگ، گاهی گفته می‌شود مراد از جهانی شدن، سیطره یك فرهنگ بر فرهنگهای دیگر است و آن هم فرهنگ آمریكایی و گاهی هم مراد از جهانی شدن در عرصه فرهنگ، نزدیك شدن فرهنگها و دسترسی مردم و ملیت‌های مختلف به فرهنگهای دیگر است.

به نظر می‌رسد با كمی تساهل بتوانیم تصویری از جهانی شدن فرهنگها به دست آوریم. توسعه غیر قابل انتظار ارتباطات و رسانه‌ها و دسترسی آسان به شبكه‌های اطلاع رسانی در دهه گذشته، تصویر دهكده جهانی فرهنگها را آسان تر می‌كند.

اگر از این پدیده به جهانی شدن فرهنگها تعبیر كنیم، در عرصه دین به این معنا خواهد بود كه پیروان هر دینی براحتی می‌توانند از مدعیات پیروان دیگر ادیان مطلع شوند. مهمترین پرسشی كه در اینجا برای هر متدینی مطرح می‌شود مسأله بهره‌مندی از حقیقت است. كدامیك از این ادیان بر حق‌اند و می‌توانند ضامن سعادت و نجات باشند؟ آیا هر دینی بهره‌ای از حقیقت دارد؟ این مسأله مهم همان مسأله پلورالیسم دینی است كه البته مسأله‌ای بیرون دینی و متعلق به مباحث فلسفه دین است. در اینجا اگر محققی یا متدینی مدعیات دینی خود را معقول و قابل دفاع عقلانی پندارد، در این گفت و گو باید بتواند با تكیه بر عقل و استدلال از دین خود دفاع كند. با این مبنا، همه ادیان یا بخشهایی از یك دین كه استدلالی برای مطالب خویش ندارند، احتمالا به انزوا خواهند رفت. اما اگر مبنای دین و مدعیات دینی را عقل و استدلال ندانیم و دین را از مقوله ایمانی و تجربه عرفانی تلقی كنیم، همه پیروان ادیانی كه به گونه‌ای صاحب این تجربه هستند می‌توانند ادعای بهره‌مندی از حقیقت داشته باشند.

با این مبنا رنگ پلورالیسم دینی یا تكثر گرایی افزوده می‌شود و مسائل كلامی جای خود را به مسائل مشترك میان ادیان و مسأله مهم همزیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان می‌دهد. پس در پاسخ پرسش اول شما می‌توانم بگویم مهمترین پرسش تازه در مقابل ادیان مختلف و پیروان آنها مسأله پلورالیسم دینی است. این محوری ترین مسأله است كه به دنبال آن مسائل دیگر مطرح می‌شود و هر گونه پاسخی به این مسأله در واكنش به مسائل دیگر نیز حائز اهمیت است.

آقای عدالت نژاد!‌ آیا در صورت تحقق جهانی شدن، انتظار از دین تغییر خواهد كرد؟ كدام انتظارات برجسته تر خواهد شد؟

انتظار از دین متوقف بر آن است كه كدام مبنا را در دین بپذیرید. اگر مدعی باشید كه دین برپایه استدلال است، از ادیان انتظار استدلال می‌رود و اگر دین را مقوله ایمانی بدانید، انتظار می‌رود خود را حق كامل ندانید و تحمل شنیدن سخنان دیگران را نیز داشته باشید.

براساس مبنای دوم، پذیرفتن دین برای هر كسی تابع منطقه جغرافیایی اوست، كسی كه در اروپا متولد می‌شود به احتمال زیاد مسیحی خواهد شد و كسی كه در ژاپن متولد می‌شود احتمالا شینتویا بودیست خواهد شد. اما چنین كسی برای تقویت تجارب خویش و‌ آموختن از دیگران نیازمند تجارت دیگران هم هست. پس انتظار تحقق فرهنگ مدارا، انتظار بجایی خواهد بود.

اما در این میان همه ادیان نیز در پی كسب هویت بیشتر هستند و كسانی كه در حاشیه قدرت‌های بزرگ و رسانه‌های گروهی نتوانند هویت خویش را مطرح كنند، به سمت تفكر افراطی و به تعبیری بنیاد گرایانه رو خواهند آورد. بنیاد گرایی اینك در همه ادیان وجود دارد و به نظر می‌رسد مهمترین خطر برای صلح جهانی نیز همین گروه باشند. بنیاد گرایان یهودی كه اقلیتی هستند كه نتوانسته‌اند در گذشته هویتی كسب كنند، اینكه كه در اسرائیل به قدرت رسیده‌اند، حاضرند برای حفظ قدرت و منافع خویش به هر كاری دست بزنند. همین طور افراطیون ادیان دیگر كه احساس می‌كنند هویت آنها خدشه‌دار شده یا به حساب نمی‌آید به گروههای حاشیه‌ای تبدیل می‌شوند كه علیه متن قیام می‌كنند. در عصر جهانی شدن، آیا اشكال دینداری دچار آسیب یا تحول خواهند شد؟

اگر خوش بینانه به مسأله جهانی شدن نگاه كنیم، پیروان هر دینی در خواهند یافت كه فقط آنها نیستند كه دعا، مناجات، مراسم عبادی و اخلاق و عرفان دارند بلكه این مقولات در جاهای دیگر هم یافت می‌شود و شاید بتوان با حذف شعائر اختصاصی هر دینی به جوهره این رفتارها كه چیزی جز معنویت نیست، رسید.

---