تضادعلائق در شاهنامه

بی تردید اهمیت سیاسی شاهنامه و جهات و جوانب سیاسی آن بر كسی پوشیده نیست و بعضی از شاهنامه شناسان و شاهنامه پژوهان این اهمیت سیاسی را یادآور شده اند

بی تردید اهمیت سیاسی شاهنامه و جهات و جوانب سیاسی آن بر كسی پوشیده نیست و بعضی از شاهنامه شناسان و شاهنامه پژوهان این اهمیت سیاسی را یادآور شده‌اند. اهمیت سیاسی شاهنامه در هر دوره‌ای به صورتی بروز كرده است. البته بسیاری از مواقع به صورت كتابی بوده, یعنی نه با بیان مستقیم رویدادها و مسائل. برای مثال میدانیم این تضاد علائق گروههای مختلف در زمانی به صورت تضاد میان ایرانیان و اعراب پدیدار می شود, به طوری كه مثلاً اسم ایرانی «اژی‌دهاك» را كه هم ریشه با «اژدها» است به «ضحاك» عربی تبدیل می كند و او را عرب نشان می دهد, عربی كه ساكن «دشت نیزه‌‌وران» یا «دشت سواران نیزه‌گذار» یعنی عربستان و بیت‌المقدس (گنگ دژهوخت) به عنوان مكان و خاستگاه او ذكر می شود و بدین سان هویت عرب پیدا می كند. همین طور محضر ضحاك را بعضی كنایه از محضر گرفتن یا محضر ساختن خلیفه عباسی دانسته‌اند و مسائل دیگری از این قبیل. در دوره‌های بعد هم باز شاهد این‌گونه برخورد انگیزه‌‌ها یا تضاد علائق در شاهنامه هستیم. یعنی شاهنامه ملتقای این برخورد آراء و همین طور علائق و انگیزه‌های مختلف گروههای مردم است.

قبل از دوره گشتاسپیان یعنی دوره‌ای كه ما داستان بی نهایت ژرف«رستم و اسفندیار» را داریم برخی تفاوتها در نظام حكومتی, بازتابهایی در شاهنامه داشته و در دوره گشتاسپیان(یا لهراسپیان) نیز تفاوتی در نظام حكومتی آنان با گذشته هست. با این تفاوت كه قبل از دوره مذكور, تفاوتها یا تضادهایی میان قوم ایرانی با اقوام بیگانه موجود است,ولی در دوره گشتاسپیان میان گروهها یا طیفهای داخل قوم ایرانی است, مثل هواداران ادیان مختلف ایرانی یا طرفداران نظامهای سیاسی. زیر بنای داستان «رستم و اسفندیار» را, هم می توان از دید برخورد علائق دینی زرتشتیان با ادیان قدیم‌تر نگریست و هم از نظرگاه تفاوت نظامهای سیاسی مثل سیستم ملوك‌الطوایفی اشكانی(كه تا دوره كیخسرو دیده میشود) و نظام سیاسی وحدت گرای عصر گشتاسب. می دانیم كه همین تفاوت نظام سیاسی میان اشكانیان و ساسانیان وجود داشته است.

بعد از این دوره یعنی بعد از كناره‌گیری كیخسرو خاندان لهراسپی یا گشتاسپی روی كار میآیند. اینها خاندان دیگری هستند و من آنها را ذیل یا زائده كیانیان می خوانم و به هر حال تفاوتهای بارزی با كیانیان دارند. كیخسرو پس از شكست فرجامین توران, هنگامی كه قصد كناره‌گیری از سلطنت را دارد لهراسپ را به جانشینی خود برمی گزیند, كه البته ناخشنودی و مخالفت پهلوانان به ویژه زال را برمیانگیزد, مخالفتی كه بعدها در شكل‌گیری رویدادهای داستان رستم و اسفندیار بی تأثیر نیست. پس از لهراسب پادشاهی به پسرش گشتاسپ میرسد. در اینجا نوع خاصی از تضاد علائق پدیدار می شود كه می توان آن را تضاد علائق درون قومی نامید, برخلاف گذشته كه این تضاد میان قوم ایرانی و قومی بیگانه یعنی عرب بوده است. اكنون می خواهم بگویم زیربنا و زمینه داستان«رستم و اسفندیار» همین تفاوت نظامها و لاجرم تضاد علائقی میان عصر گشاسپ با گذشته از جمله كیانیان است, كه احتمال میرود تفاوت نظام عصر اشكانی(ملوك‌الطوایفی) با ساسانی(وحدت گرا از نظر دینی و سیاسی) برآن سایه یا بازتاب انداخته باشد. اسفندیار پهلوان نظام جدید است, یعنی نظامی كه با آرمان دینی روی كار آمده و می خواهد در پرتو دین زرتشت و ترویج آن, به ایران وحدت بدهد و ایران را از حالت ملوك‌الطوایفی كه متأثر از سیستم اشكانی است, خارج كند و به صورت یك مجموعه واحد زیر پرچم واحد, كشوری واحد و سیاستی واحد, پایتختی واحد و دینی واحد درآورد, كه شبیه نظام ساسانی است. اینجاست كه پهلوان جدید به صورت اسفندیار, یعنی پهلوان دینی ظاهر میشود كه البته جوان, دلیر و شایسته نیز هست. رستم در این میانه بازمانده نظام كهن است. در گوشه‌ای دوران بازنشستگی خود را میگذراند. البته دلخوریهایی هم از نظام جدید دارد, كه فرصتی دیگر آنها را بیان می كنم.

اما به هر حال رستم با كم اعتنایی به دربار در دوران گشتاسپ و كنارجویی در گوشه‌ای از سیستان ایام كهولت را میگذراند كه یكباره اسفندیار به سراغ او میآید كه: من مأمورم دستان تو را ببندم و به دربار پدرم ببرم و اگر دست به بند ندهی باید بجنگیم.

این تضاد و برخورد درون قومی است, یعنی خارج از حیطه علائق قوم ایرانی نیست اما ظاهراً مربوط به دو گروه ایرانیان است. تصور می كنم یك گروه, گروهی هستند كه به قومیت ایرانی همچنان پایبندند. محور فكرشان قومیت ایرانی است, به همان صورتی كه میدانیم این انگیزه فراهم آورنده شاهنامه است. این رستم نماینده چنین نظامی است, یعنی نظام قدیم, نظامی كه در روزگار ارزشهای كهن پهلوانی برقرار بوده است. این نظام از میان رفته و همراه با نظام دینی یك رشته ارزشهای جدید روی كارآمده كه بسیاری هم از مقوله بدعت و رسوم نامتناسب است، یعنی چیزهای نوظهور و ارزشهای تازه كه البته همه در نظامی مدعی دینداری و حمایت از دین زرتشت بروز میكند,مثل دروغ, پیمان‌شكنی, پاپوش و پرونده سازی( به قول امروزیان) برای پهلوانان شایسته‌‌ای چون رستم, بهره‌گیری از دین در راه كسب قدرت سیاسی, به كشتن دادن فرزند برای حفظ سلطنت و قدرت این جهانی, انكار و سلب آزادیهای مشروع و طلب میراث كردن از پدری كه زنده است(گشتاسپ از لهراسپ و اسفندیار از گشتاسپ چونان كیفر اولی). اینها همه مطابق شاهنامه و كاملاً متفاوت با متون زبان پهلوی است كه اغلب هم متون دینی است.

می دانیم متون پهلوی كه معمولاً تحت تأثیر و نفوذ روحانیان دین زرتشتی یا مغان نوشته شده‌اند, گشتاسپ را مقدس و جاودانه می دانند و معتقدند كه نهایت فداكاری را كرده و فرزندش را به خاطر دینش به كشتن داده است. در حالی كه در شاهنامه چنین نیست و او را به صورت یك فرد آزمند و دنیادوست می بینیم كه پسر جوان شایسته‌اش را به خاطر چند صباح سلطنت بیشتر به كام مرگ فرستاده است, اگرچه پسر هم از آزمندی بركنار نیست. این برخورد علائق به این صورت است؛ اگر قبول كنیم كه رستم نماینده تفكر ایرانی و كلیت قوم ایرانی است و مفاخر و ارزشهایش را نمایندگی می كند, اسفندیار هم نماینده نظام جدید دینی است كه ارزشها و بدعتهای خاص خودش را آورده است. بدعتهایی كه برخی نمونه‌هایش را برشمردم و فكر و خوی ایرانیان باستان از آنها بیزار است و برای اولین بار در دوره گشتاسپیان ظاهر می شود. اما آنچه می خواهم تأكید كنم, رویارویی بیسابقه‌ای میان دو پهلوان است, یكی پهلوان قومی یعنی رستم و دیگری پهلوان دینی, یعنی اسفندیار. ما در كدام یك از آثار حماسی كهن چنین برخوردی را می بینیم؟ تا جایی كه اطلاع دارم, در هیچ یك از حماسه‌های كهن چنین برخوردی وجود ندارد. دلیل آن هم این است كه اساطیر كه جنبه و بخش مهمی از آثار حماسی را تشكیل می دهد- آمیخته با دین و تفكر دینی و حتی خود دین آن روزگاران كهن است, و داستانهای حماسی یا پهلوانی هم بیتردید در دوره خود پیوند استوار با دین مردم دارند. پس برخوردی از این دست میان پهلوانی قومی و پهلوانی دینی اساساً نمی تواند واقع شود.

---