ملاحظات دارویی در دوران سالمندی

نکته ای که باید در ابتدا به آن اشاره کنم, این است که هر کدام از ما ۲ سن داریم یک سن شناسنامه ای یا تقویمی که از روز تولد تا امروز ما را تعیین می کند و دیگری سن فیزیولوژیک

«سالمندان بیشتر از سهم جمعیتی خودشان دارو مصرف می‌کنند.» این جمله‌ای است که رییس انجمن علمی داروسازان ایران می‌گوید...

دکتر سیدحمید خویی، متخصص داروسازی بالینی، جامعه آمریکا را مثال می‌زند که در آن، سالمندان ۱۱ درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند اما حدود ۳۵ درصد از داروها را مصرف می‌کنند. این عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، نگاه پزشکان به سالمندان را متفاوت از دیگر گروه‌های سنی جامعه می‌داند و معتقد است پزشکان در علم پزشکی فرض را می‌‌گذارند که یک کودک یا جوان، سالم است؛ مگر آنکه خلافش ثابت شود اما در مورد سالمندان معتقدند از آنجا که آنها بیشتر از دیگر گروه‌های سنی دچار مشکل می‌شوند، داروی بیشتری مصرف می‌کنند و در نتیجه، خطر بروز تداخلات دارویی در آنها بیشتر است. تداخلات دارویی در سالمندان بهانه‌ای شد برای گفت‌وگوی این هفته «سلامت» با ایشان در صفحه «درمانگاه».

▪ آقای دکتر! از نظر علم داروشناسی، آیا تغییرات زیادی در جذب، توزیع، متابولیسم کبدی و کلیوی داروها در دوران سالمندی رخ می‌دهد؟

ـ نکته‌ای که باید در ابتدا به آن اشاره کنم، این است که هر کدام از ما ۲ سن داریم؛ یک سن شناسنامه‌ای یا تقویمی که از روز تولد تا امروز ما را تعیین می‌کند و دیگری سن فیزیولوژیک. اندازه‌گیری سن فیزیولوژیک، دشوار است و آن، سنی است که میزان استهلاک بافتی، دستگاهی و کل بدن را تعیین می‌کند. به عنوان نمونه، مردی که به ۵۰ سالگی می‌رسد و داروی زیادی در مدت عمرش مصرف نکرده است، با مردی که به ۵۰ سالگی رسیده و حدود ۳۰ سال از عمرش را دارو مصرف می‌کرده، بسیار متفاوت است؛ زیرا تمام این داروهای مصرف‌شده به کلیه و کبد فرد، بار بیشتر و کار زیادتری را تحمیل کرده‌اند. به هر حال، از ۵۰ سالگی به بعد، برخی از تغییرات اساسی در کارکرد دستگاه‌ها و اندام‌های بدن رخ می‌دهد.

▪ چه تغییراتی؟

ـ به عنوان نمونه، فعالیت یا قدرت تصفیه‌کنندگی کلیه از ۵۰ سالگی به بعد به طور متوسط سالی یک درصد کاهش می‌یابد. بنابراین ظرفیت تصفیه‌کنندگی و دفع فضولات و سموم کلیه یک فرد ۶۰ ساله ۱۰ درصد کمتر از یک کلیه ۵۰ ساله است. در ۷۰ سالگی این کاهش به ۲۰ درصد می‌رسد. همان‌طور که می‌دانید کلیه محل اصلی دفع داروهاست و بیشتر داروها از طریق کلیه دفع می‌شوند. بنابراین وقتی قدرت دفعی کلیه در مدت ۱۰ سال ۱۰ درصد کاهش پیدا می‌کند، به این معناست که خطر مسمومیت‌های دارویی و تجمع داروها در بدن سالمندان به طور فزاینده‌ای افزایش می‌یابد. همچنین فعالیت کبد از ۵۰ سالگی کاهش پیدا می‌کند و در نتیجه داروهایی که باید در کبد متابولیزه شوند، کمتر تحت این فرآیند قرار می‌گیرند و خطر تجمع آنها در بدن افزایش پیدا می‌کند. از طرفی، جذب گوارشی داروها در سالمندان به دلیل تغییرات ترشح اسید کاهش پیدا می‌کند. حرکات دودی در معده و روده سالمندان کم است و این امر سبب اختلال جذب بعضی از داروها می‌شود. تغییرات نسبت آب و چربی در بدن سالمندان نیز می‌تواند حجم توزیع داروهایی را که حلال در آب یا حلال در چربی هستند، تغییر دهد.

▪ بسیاری از سالمندان دچار اختلالاتی در حواس و حافظه می‌شوند. این امر چه تاثیری در دارودرمانی سالمندان دارد؟

ـ اختلالات حواس شامل حس‌های بینایی، شنوایی، چشایی و اختلالات حافظه از مشکلات شایع دوران سالمندی است و این اختلالات، خطاهای دارودرمانی و خطرات مصرف داروها را در سالمندان به میزان قابل‌توجهی افزایش می‌دهد. در ضعف بینایی نیز همیشه این خطر وجود دارد که سالمندان دارویی را به اشتباه به جای داروی دیگر و مصرف کنند. به همین دلیل به جوان‌ترهایی که در خانواده‌ خود، سالمند دارند، توصیه می‌کنم مسوولیت برنامه‌های دارویی آنها را برعهده بگیرند تا خطاهای دارودرمانی به حداقل برسد.

▪ بسیاری از سالمندان به مشکلات گوارشی نیز مبتلا هستند. آنها برای مصرف داروهایشان چه اقداماتی را باید انجام بدهند؟

ـ مشکلات گوارشی، مشکلات بسیار وسیعی را شامل می‌شوند. ممکن است منظور از مشکل گوارشی، زخم‌معده و اثنی‌عشر، التهاب، اسهال یا یبوست‌های عصبی و ... باشد که در هر مورد، شرایط مصرف دارو کاملا تغییر می‌کند. به طور کلی، داروهایی که عوارض گوارشی مانند زخم‌ یا التهاب روده و معده ایجاد می‌کنند، باید در سالمندان با مقادیر کمتر و کنترل بیشتر بیمار مصرف شوند. طبق یک اصل کلی، همیشه باید برای سالمندان کمترین دوز موثر داروها تجویز شود؛ یعنی حداقل مقداری که می‌تواند اثرات درمانی مطلوب را ایجاد کند. طبیعتا اگر مصرف دارو ایجاد زخم می‌کند، باید همراه با غذا یا شیر خورده شود. البته این دستورالعمل در مورد همه داروها درست نیست زیرا آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند آمپی‌سیلین برای اثربخشی بیشتر چه در جوانان و چه در سالمندان حتما باید با شکم خالی مصرف شوند. بنابراین توصیه من این است که حتما چه در مواردی که خود سالمند اقدام به تهیه دارو از داروخانه می‌کند و چه در مواردی که افراد خانواده‌ دارویش را تهیه می‌کنند، حتما دستورالعمل زمان صحیح مصرف دارو و نحوه درست مصرف آن را از دکتر داروساز در داروخانه بگیرند.

▪ توصیه شما به سالمندانی که مجبورند به دلیل مشکلات متعددی که دارند داروهای زیادی بخورند، چیست؟

ـ توصیه‌ام با توجه به نوع داروهایی که سالمندان استفاده می‌کنند، تفاوت می‌کند. گاهی ممکن است فرد داروهایی مصرف می‌کند که خوردن آنها با هم مشکلی ایجاد نمی‌کند. ولی ممکن است سالمند فقط ۲ نوع دارو مصرف کند اما وقتی اولی را می‌خورد، دومی را نباید بلافاصله بعد از آن استفاده کند. به همین دلیل ۲ توصیه کلی برای سالمندان دارم. اول اینکه، زمانی که به پزشک مراجعه می‌کنید و در عین حال، تحت درمان با داروهای دیگر توسط پزشکان دیگری نیز هستید، حتما همه داروهایتان را به پزشک معرفی کنید. در این صورت، پزشک با علم به اینکه شما تحت درمان با داروهای دیگری نیز هستید، داروهای لازم را برای شما تجویز می‌کند. به عنوان نمونه، اگر سالمند بیمار برای درمان دیابت‌اش به پزشک غدد مراجعه کند و همزمان پرفشاری خون هم داشته باشد و تحت درمان با داروهای ضدفشار خون هم باشد، باید حتما پزشک متخصص غددش را از داروهایی که مصرف می‌کند، مطلع سازد. همین‌طور این اطلاعات را در داروخانه در اختیار دکتر داروساز نیز قرار دهید تا آنها بتوانند تصمیم درست و مقتضی را در مورد تداخلات داروهای مصرفی‌ بگیرند و آموزش‌های لازم را ارائه کنند.

▪ آیا سالمندان می‌توانند هر زمان که درد داشتند، از مسکن‌ها استفاده کنند؟

ـ بله؛ ولی همیشه باید حداقل مقدار لازم را استفاده کنند و چنانچه دچار نارسایی کلیوی و کبدی نیز هستند حتما برای انتخاب داروی مسکن‌ با همکاران داروساز در داروخانه مشورت کنند.

محمدمهدی فخاری