سیاست می تواند اخلاقی باشد

نقش اخلاق در سیاست از دیدگاه امام راحل

۱) کُدی (C. Coady) در مقاله‌ای با عنوان «سیاست و دست‌های آلوده» می‌کوشد تا این گزاره تلخ را اثبات کند که سیاست با منزه‌طلبی و اخلاق سازگار نیست! و هر که می‌خواهد وارد عرصه سیاست شود، باید بدنامی احتمالی آن را نیز بپذیرد(!) چرا که اقتضای سیاست چنین است و نمی‌توان از آن گریخت. اما رویکرد حضرت امام خمینی(ره) به رابطه اخلاق و سیاست کاملاً متفاوت است. در دیدگاه امام(ره)، سیاست می‌تواند و باید اخلاقی باشد چرا که سیاست، چیزی نیست جز امتداد اخلاق در عرصه‌های گسترده‌تر جامعه و تحقق آرمان‌ها و اهداف دینی. به این اعتبار، ایشان معتقد به «آموزه یگانگی اخلاق و سیاست» است.

۲) براساس آموزه «یگانگی اخلاق و سیاست»، اخلاق و سیاست هر دو در پی تأمین سعادت انسانند و نمی‌توانند ناقض یکدیگر باشند. از جمله وظایف سیاست، پرورش معنوی شهروندان، اجتماعی ساختن آنان، تعلیم دیگرخواهی و رعایت حقوق دیگران است و این چیزی نیست جز قواعد اخلاقی. این آموزه، تنها یک سیستم اخلاقی را در دو عرصه زندگی فردی و اجتماعی معتبر می‌شمارد و معتقد است هرآنچه در سطح فردی، اخلاقی است، در سطح اجتماعی و سیاسی و برای دولتمردان هم اخلاقی است و هرآنچه برای یکایک شهروندان غیر‌اخلاقی است، برای حاکمیت نیز غیر‌اخلاقی به شمار می‌رود. بنابراین، اگر شهروندان باید صداقت‌پیشه باشند، حکومت نیز باید صداقت پیشه کند؛ لذا هیچ حکومتی نمی‌تواند در عرصه سیاست، خود را مجاز به ارتکاب اعمال غیر‌اخلاقی بداند و مدعی شود که این کار، لازمه سیاست و از الزامات اقدام سیاسی بوده است. این قاعده هیچ استثنایی ندارد. از این منظر، اخلاق مقدمه سیاست و پیش‌درآمد آن به شمار می‌رود و سیاست، وسیله تحقق و اجرای فضایل اخلاقی است.

نگاه افلاطون و ارسطو به دو مقوله اخلاق و سیاست نیز چنین بوده است. آنان معتقد بودند «بین اخلاق و سیاست یا فرهنگ و سیاست فرقی نیست. انسان یعنی شهروند. هر فعالیت جامعه یا شهروندان جامعه دارای ماهیت سیاسی است. شهروند فقط از راه فعالیت سیاسی به استعدادهای خویش تحقق می‌بخشد و تنها به برکت سیاست به مرتبه انسانی دست می‌یابد.» (فرانتس نویمان؛ آزادی و قدرت و قانون)

در سنت فلسفی ما نیز چنین رابطه‌ای میان اخلاق و سیاست وجود دارد، تا آنجا که خواجه نصیرالدین طوسی، سیاست را فنی می‌داند که «برای تحقق زندگی اخلاقی پرداخته شده است.» (شارل – هنری دو فوشه کور؛ اخلاقیات) بنابراین، اصل اخلاق است و سیاست ابزار آن و شیوه‌ای برای پایدار ساختن و تعمیق اصول اخلاقی.

۳) با اصالت بخشیدن به اخلاق و با اعتقاد به آموزه یگانگی اخلاق و سیاست، امام خمینی(ره) کوشید طی توصیه‌های مختلف به کارگزاران و مسئولان نظام، تصویری از سیاست‌‌ اخلاقی مطلوب خود و یا به تعبیر دیگر سیاست اسلامی ارائه کند. در دهه نخست انقلاب اسلامی، کمتر پیش می‌آمد که ایشان در سخنان و پیام‌هایشان، محوریت اخلاق را در سیاست، مورد تأکید قرار ندهند. در حقیقت، این نگاه اخلاقی به سیاست، ادامه همان سنتی است که ایشان در شرح «چهل حدیث» خود داشتند؛ یعنی این‌که اصلاح جامعه، از طریق اصلاح درون ممکن است و تنها با تهذیب نفس و نظارت مستمر بر خود، می‌توان جامعه‌ای صالح پدید آورد و سیاستی اصیل پی افکند. (صحیفه امام؛ ج ۱۴، ص ۱۵-۱۶)

امام (ره) به مناسبت‌های گوناگون به سیاستمداران گوشزد می‌کردند که هر انسانی در درون خود فرعونی دارد و در باطن خود نوعی دیکتاتوری؛ اما باید هوشیار باشد که این فرعون نیرو نگیرد و این دیکتاتوری پروبال پیدا نکند. این همه تأکید بر این‌که «انسان همواره در محضر خداوند است»، ناشی از نگاه ایشان به جایگاه اخلاق است. ایشان صفات و ویژگی‌های اخلاقی متعددی برای سیاستمداران برمی‌شمارد و آنها را لازمه سیاست اخلاقی می‌داند؛ صداقت، ساده زیستی و انتقادپذیری از جمله ویژگی‌های اخلاقی است که امام(ره) برای سیاستمداران تأکید

دارد.

۴) نگاه امام به سیاست نگاهی اخلاقی است و آن را به مثابه امتداد اخلاق در سطحی کلان‌تر می‌نگرد. از این منظر نمی‌توان برای سیاست قواعد و اخلاقیاتی جدای از قواعد کلی اخلاق اسلامی یافت و هرگونه تلاشی جهت مستقل ساختن سیاست از اخلاق عملاً و در درازمدت نه تنها به نفی اخلاق که به نابودی سیاست نیز می‌انجامد.

به این اعتبار از نظر امام(ره) نه تنها مصالح اخروی اقتضا می‌کنـدکــه سیاستمرد پـــایبند اخلاق باشد؛ بلکه حتی عقل عملی و عقل سیاسی نیز این پایبندی به اخلاق را از او می‌خواهد. لذا ایشان در توصیه به قانونگذاران جــــــامعه اســــلامی می‌فرماید: شما معلم اخلاق جامعه باشید و همه جامعه هم پشتیبان شما باشد... و اگر خدای نخواسته انحرافات پیدا شود و اغراض شخصیه پیش بیاید... این اولاً انحطاط اخلاقی زیاد است و انحطاط در پیشگاه خداست و ثانیاً خوف این است که نتوانید این بار را به منزل برسانید. (صحیفه امام؛ ج ۱۲، ص ۳۵۱)

بنابراین اخلاقی رفتار کردن در همه عرصه‌ها بویژه عرصه سیاست، هم موجب تعالی و رشد روحی و معنوی انسان است و هم شرط و اقتضای عقل. از نظر امام(ره) یکی از وظایف مسئولان سیاسی جامعه اسلامی حفظ و ترویج ارزش‌ها و شعائر اسلامی است و بهترین راه آن هم پایبندی مسئولان به این ارزش‌ها و شعائر و اصول اخلاقی است. «امروز، روزی است که باید حفظ کنید شما اسلام را، اسلام را باید حفظ کنید. حفظ اسلام به این است که اعمالتان را تعدیل کنید...» (صحیفه امام؛ ج ۸، ص ۳۷۱، ۳۷۲)