یادکردی از عالم مجاهد , شهید صدر

یادکردی از عالم مجاهد, شهید صدرمتفکر شهید یکی از آثار ارزشمند استاد محمد حسین ملک زاده , ترجمه رساله ای از مؤلّفات آیة الله شهید سید محمد باقر صدر درباره عقاید است

یادکردی از عالم مجاهد، شهید صدرمتفکر شهید یکی از آثار ارزشمند استاد محمد حسین ملک زاده ، ترجمه رساله ای از مؤلّفات آیة الله شهید سید محمد باقر صدر درباره عقاید است . عنوان عربی این رساله ، « المُرسل و الرسول و الرساله » و عنوان فارسی آن « پیام ده ، پیامبر ، پیام » می باشد . جناب استاد در مقدمه نسبتاً مفصّلی که بر این رساله نوشته اند بخشی را هم به نگاهی گذرا به حیات شهید صدر، اختصاص داده اند . در این ایـّام که در بیست و نهمین سالگرد شهادت آن عالم فرهیخته و مجاهد نستوه قرار داریم زندگینامه آن شهید والامقام را به قلم استاد ملک زاده – به عنوان یکی از مدرسان و شارحان آثار وی - تقدیم می داریم :

متفکّر شهید آیت‌الله سید محمد باقر صدر(قدس سره)بدون تردید یکی از نوابغ علمی و اندیشمندان کم نظیر تاریخ شیعه و حتی تاریخ اسلام است که در زمانی نزدیک به ما می‌زیست و با نگارش کتاب‌ها و طرح اندیشه‌هایی در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی، مدرسه و مکتب علمی عظیمی را بنیان نهاد و افق‌های تازه علمی و معرفتی را به روی عالمان شیعه و همچنین اندیشمندان، دانشمندان و روشنفکران بزرگ جهان اسلام گشود و طرح بحث‌هایی همچون نظام اقتصادی اسلام و ... را برای اولین بار در تاریخ اسلام به نام خود به ثبت رساند. و این همه در حالی است که وقتی پس از تحمل سخت‌ترین شکنجه‌ها، توسط رژیم منحوس و جهنمی بعثی به شهادت رسید عمر مبارکش تنها ۴۶ سال و یا اندکی کمتر بود. و اگر صدام معدوم در تمامی عمرش فقط و فقط همین یک جنایت را مرتکب شده بود و هیچ جرم و جنایت دیگری را در سیاهه ننگین گناهان خویش نداشت باز هم به یقین می‌شد او را یکی از جنایتکارترین، و وحشی‌ترین ستمگران و جلادان تاریخ به شمار آورد. زیرا او مردم همه جهان در حال و آینده تاریخ ، خصوصاً مسلمانان و بالأخص پیروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) را از وجود یکی از دانشمندان ، اندیشمندان و نظریه پردازان سترگ طول تاریخ، محروم ساخت.

روشن است که گرچه زندگی این عالم مجاهد از نظر شماره سالیان عمر بسیار کوتاه است اما حیات علمی، معنوی و جهادی او آن‌قدر بلند و باشکوه و پربار است که برای نگارش آن نه تنها این نوشتار بلکه مجلّدات متعددی از چندین و چند کتاب نیز یارای ثبت و ضبط همه دقائق و نکات و ویژگی‌های آن را ندارد اما به هر حال در این مجال اندک اگر بخواهیم تنها یادی از آن ستاره فروزان سپهر جهاد و اجتهاد کرده باشیم باید بگوییم:

وی فرزندی عالیمقام از خاندان معروف صدر است که اکثرشان از شخصیت‌های بزرگ علمی و سیاسی در لبنان، ایران و عراق بوده‌اند و برخی از آن‌ها در جایگاه مرجعیت شیعه نیز قرار داشته‌اند.شهید سید محمد باقر صدر در چنین خاندانی در ۲۵ ذیقعده سال ۱۳۵۳قمری در شهر کاظمین به دنیا آمد.

پدرش عالم پارسا، سید حیدر صدر و مادرش دختر گرامی آیت‌الله سید عبدالحسین آل یاسین بود.شهید صدر کمتر از چهار سال داشت که پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی مادر فداکار و برادرعالمش- سید اسماعیل- قرار گرفت.

او که از همان خردسالی، نشانه‌های نبوغش آشکار بود در دوره تحصیلات ابتدایی به مطالعه کتاب‌هایی می‌پرداخت که فهم مطالب آن کتاب‌ها گاهی برای معلمانش دشوار به نظر می‌رسید. شهید صدر در همین دوران فلسفه مارکسیسم را مطالعه کرد و با عقل و درک اعجاب‌آورش به نقد عالمانه آن پرداخت.

پس از فراغت از مدرسه، با تدریس برادرش- سید اسماعیل- به تحصیل جدی علوم حوزوی مشغول شد.

در یازده سالگی به فراگیری منطق پرداخت و رساله‌ای نیز در زمینه منطق به همراه اشکالاتی بر برخی کتب منطقی نگاشت.

در۱۲ سالگی کتاب « معالم‌الاصول » را خواند و در ضمن درس ایراداتی را مطرح می‌ساخت که در کتاب « کفایة ‌الاصول » آمده بود.در همین سال‌ها و سال‌های بعد بیشتر دروس سطح را بدون استاد به پایان برد اما از چنان تسلطی بر آن دروس برخوردار بود که می‌توانست آن دروس را به بهترین شکل تدریس نماید.

بیش از ۱۲-۱۳ سال نداشت (در سال ۱۳۶۵قمری) که از کاظمین به نجف اشرف هجرت کرد و در درس خارج دایی خودش آیت‌الله شیخ محمد رضا آل‌یاسین و همچنین درس آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی ، حضوری عالمانه یافت و در عنفوان جوانی یا بهتر است بگوییم در نوجوانی به درجه اجتهاد رسید.

تا ۲۵ سالگی یعنی حدود ۱۳ سال در درس خارج اصول آیت‌الله خویی و تا ۲۶ سالگی یعنی حدود ۱۴ سال هم در درس خارج فقه آیت‌الله خویی شرکت نمود. این دانشمند عالیقدر در همان ۲۵ سالگی، تدریس خارج اصول و سه سال بعد، تدریس خارج فقه را آغاز کرد.

در زمینه تألیفات نیز شهید صدر به جز رساله‌ای در منطق که در سن ۱۱ سالگی نوشته بود، در سن۱۷ سالگی (سال ۱۳۷۰قمری) پس از درگذشت دایی و استادش آیت الله شیخ محمد رضا آل‌یاسین ، تعلیقه‌ای اجتهادی بر رساله فقهی وی نوشت.

در همین سا‌ل‌ها کتاب « غایة الفکر فی علم‌الاصول » را نگاشت . همچنین کتاب « فدک فی‌ التاریخ » نیز محصول همین دوره می باشد. کتابی که علی رغم آنکه شهید صدر پیش از ۲۰ سالگی به نگارش آن پرداخته اما یکی از بهترین تألیفات و تحقیقات درباره فدک است و در طی چند دهه، منبع و مأخذ تحقیقات، مقالات و کتب فراوانی بوده که به وسیله دانشمندان و پژوهشگران سالخورده و کارکشته‌ای به انجام رسیده است.

در زمانی که می‌رفت تا اندیشه مارکسیستی فکر و ذهن تمامی جوانان، تحصیل‌کردگان و روشنفکران جهان عرب و اسلام را تسخیر نماید این فیلسوف اسلامی کتاب « فلسفتنا » را در نقد و ردّ این اندیشه منتشر ساخت (در سال ۱۳۷۹قمری) و مهمترین منبع را برای پاسخ‌گویی به افکار مارکسیستی و کمونیستی در اختیار دانشگاهیان واندیشوران جهان عرب قرار داد.

اما یکی از مهمترین، مشهورترین و اثرگذارترین آثار شهید صدر که شهرت وی را جهانی ساخت و تمامی نگاه‌ها را لااقل از تمامی جهان اسلام متوجه طلبه جوان و فقیری در حوزه علمیه نجف به نام سید محمد باقر صدر نمود، کتاب « اقتصادنا » بود. شهید صدر در این کتاب که در سال ۱۳۸۱ قمری یعنی در سن ۲۸ سالگی وی منتشر گردید موفق شد برای نخستین بار به معرفی مکتب، نظام و سیستم اقتصاد اسلامی بپردازد و اقتصاد اسلامی را به عنوان یک اقتصاد قوی، پاسخگو و کامل در مقابل مارکسیسم و کاپیتالیسم به جهانیان عرضه نماید.

در همان زمان بعضی از کشورهای اسلامی که می‌خواستند از بند نظام ‌های اقتصادی شرقی و غربی رهایی یابند و اقتصاد اسلامی را به عنوان جایگزینی مناسب انتخاب نمایند، این کتاب را مبنای نظام اقتصادی کشور و حکومتشان قرار دادند. البته شهید صدر باز هم در زمینه اقتصاد دست به تألیف زد که از جمله تألیفات وی « البنک اللاربوی» (بانک بدون ربا) است.

یکی از دیگر آثار و تألیفات شهید صدر کتابی است در زمینه معرفت شناسی و استقراء، با نام « الأسس المنطقیة للإستقراء » . ایشان معتقد بود این کتابش حتی از اقتصادنا نیز مهم‌تر است. اما متأسفانه این کتاب - شاید به دلیل دشواری‌ها و پیچیدگی‌هایش- آن چنان که باید شناخته نشده و مورد عنایت نیست.

این نظریه‌پرداز ژرف‌اندیش آثار و تألیفات دیگری نیز دارد که از جمله آن‌ها کتاب« دروس فی علم الاصول » (معروف به حلقات اصول) است که در این کتاب ، هم به لحاظ روش بیان و آموزش علم اصول برای طلاب و هم به لحاظ محتوا و مطالب، ابداعات، نوآوری‌ها و ابتکارات چشمگیری را به نمایش گذاشته است. گرچه نوآوری‌های خیره‌کننده وی به علم اصول، منحصر نمی‌شود و همان‌گونه که تا حدودی از مطالب پیش گفته آشکار گردید نوآوری‌های علمی ایشان در ساحت‌های گوناگون اندیشه و دانش از فقه و اصول گرفته تا اقتصاد، فلسفه و معرفت شناسی، جامعه شناسی، تفسیر قرآن، عقاید، فلسفه تاریخ و ... هر صاحب‌نظری را به شگفتی وا‌می‌دارد. و نه تنها عالم تشیّع بلکه تمام عالم اسلام مرهون تلاش‌های فکری و آثار علمی ایشان به ویژه در عرصه اقتصاد است و البته شاید بتوان لااقل درباره اقتصاد گفت آن‌قدر که کشورهای سنّی مذهب از دیدگاه‌ها و راه‌‌حل‌های اقتصادی ایشان بهره برده‌اند متأسفانه شیعیان استفاده نکرده‌اند.

نکته بسیار مهم دیگر درباره حیات علمی آیت‌الله صدر این است که وی علاوه بر داشتن نبوغ کم‌نظیر، بسیار پرکار و زحمتکش نیز بوده است تا آنجا که به طور معمول روزی ۱۶ ساعت کار مفید علمی انجام می‌داده است و خود وی در این باره می‌گوید:

« من در ایام تحصیلم به اندازه پنج طلبه پرکار، درس می‌خواندم. »

و سرانجام آن‌که این اندیشمند احیاگر و مصلح بزرگ، در کنار تلاش‌های علمی از فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی نیز غافل نبوده و به شکل جدی در مقابل دستگاه طاغوت عراق، قد عَلم کرده بود تا آن‌جا که در این اواخر، رهبری خیزش و قیام عراقیان را بر عهده گرفت و این حرکت را تا بدان‌جا ادامه داد که رژیم خونخوار صدامی دست به یکی از هولناک‌ترین جنایات تاریخ آلود و ایشان را به همراه خواهر فاضله‌اش، بنت‌الهدی در تاریخ ۱۹ فروردین سال ۱۳۵۹شمسی به شهادت رساند و بدین ترتیب آن عالم فرهیخته و آن مجاهد نستوه نیز به خیل عظیم عالمان شهید تاریخ اسلام پیوست ؛ طوبی لهم و حسن مآب .