تفسیر نزولی , اهداف و رویکردها

تفسیر نزولی شیوه ای نوین برای فهم معارف قرآنی

هم اکنون فراگیرترین تفسیر قرآن کریم ، تفسیر ترتیبی است یعنی تفسیری که به ترتیب آیات موجود در قرآن کریم از سوره حمد آغاز شده و تا سوره ناس ادامه می یابد و‌مفسر براساس ترتیب سوره ها و آیات اقدام به تفسیر قرآن کریم می کنند، در این دیدگاه توجهی به ترتیب نزولی آیات نشده و نمی توان به صورت‌صریحی سیر نزولی آیات در دوران بیست و سه ساله بعثت را در آن یافت و دراین میان ، موضوعات متنوعی مانند تاریخ نزول آیات، بررسی نحوه نزول آیات ناسخ و منسوخ و نحوه ابلاغ آیات از سوی خداوند به صورت غیر روشن بیان می شود. از سویی دیگر گروهی از مفسران قرآن کریم ، شیوه ای دیگر برای تفسیر قرآن کریم پیشنهاد می دهند براساس نظریه این گروه ، می توان آیات قران را براساس نزول آیات بررسی کرد، در این شیوه که به عنوان « تفسیر نزولی» شناخته می شود، در این شیوه آیات قرآن براساس تقدم و تاخر در نزول آن آیات بررسی و تفسیر می شود، اگر چه این شیوه تفسیری قدمت زیادی ندارد اما به نظر می رسد این شیوه نوین می توانند تغییراتی در آینده تفسیر ایجاد کند آنچه که ادامه می آید نگاهی است به دلایل موافقان این شیوه از تفسیر قرآن کریم. روشن است که این شیوه مخالفانی نیز دارد که برای بیان و بررسی آن باید زمانی دیگر را یافت.

● تاریخ تفسیر نزولی

برای تفسیر نزولی تاریخی همزمان با تاریخ قرآن می‌توان یافت چون در همان زمان ، مسلمانان زمانی که آیه جدیدی نازل می شد، آن آیه را براساس آیاتی که قبل از آن نازل شده بود تفسیر می کردند و برای رفع ابهامات خود نیز به رسول خدا ص می رفتند برهمین اساس نیز برای تاریخ تفسیر نزولی باید تاریخی همزمان با تاریخ اسلام یافت ، بعد از رحلت رسول خدا ص نیز براساس اسناد تاریخی ، نشانه هایی از این شیوه نزولی را در ( مصحف

امام علی‌(ع )) می‌توان‌یافت،‌علامه‌بلاغی‌در‌ا ین‌باره‌می‌گوید: « اینکه علی (ع )پس از وفات پیامبر ص جز برای نماز ردا بر دوش نگرفت تا قرآن را به همان ترتیب نزول و تقدم منسوخ آن بر ناسخ جمع‌آوری کند، امری معلوم و روشن است» سیوطی نیز در کتاب «الاتقان» می گوید « فمنهم من رتّبها علی النزول و هو مصحف علیّ. کان أوّله اقرأ ثم المدّثر ثم نون ثم المزّمل ثم تبّت ثم التکویر و هکذا إلی آخر المکی و المدنی.» (سیوطی، ۱/۶۵) ، برخی از اصحاب همچون علی‌(ع ) مصحف خویش را بر اساس ترتیب نزول سامان دادند، در این مصحف ابتدا سوره اقرأ، سپس سوره‌های مدثر، نون، مزمل، تبت، تکویر و همین سان دیگر سوره‌های مکی و آن گاه سوره‌های مدنی به ترتیب آمده بود» ‌ اما این شیوه که فواید فراوانی برای آن می توان یافت و در ادامه درباره این اثرات سخن خواهیم گفت ، در طول قرون متمادی به فراموشی سپرده شده بود و مفسران براساس ترتیب مصحف اقدام به تدوین تفسیر می کردند اما در نزدیک یکصد سال پیش ، تدوین تفاسیر موضوعی برای موضوع یابی آیات قرآنی ، مقدمه ای شد تا شیوه تفسیر نزولی باردیگر در میان مفسران احیاء شود ، به طوری که در دهه‌های اخیر نمونه هایی «بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول»، نوشته عبدالقادر ملاحویش آل غازی العانی تألیف شده در در سال ۱۳۸۴ هجری قمری در دمشق و «التفسیر الحدیث»، اثر محمد عزّت دروزه نابلسی منتشر شده در سالهای ۸۱-۱۳۷۸ق همچنین کتاب «پا به پای وحی» ـ از مهندس مهدی بازرگان‌ که تنها آیات نازل شده در سال اول بعثت را بررسی کرده است به عنوان نمونه های از تفاسیر نزولی شناخته می شود.

‌

● تفاوت ها و مبانی تفسیر نزولی

اگر به این موضوع توجه داشته باشیم که ترتیب قرآن کنونی ،‌نه براساس نزول آیات آن ،‌بلکه براساس استنباط و اجتهاد خلفا و صحابه تدوین شده است ،‌می توان بر این باور استوار بود که‌می‌توان‌گونه ای‌دیگر از شیوه تفسیری که همان تفسیر نزولی باشد را در نظر گرفت. علاوه بر این باید دانست که اگر چه این روشن نافی مشروعیت قرآن کنونی نیست اما به نظر می رسد که ترتیب برخی از آیات در این مصحف در مکان مناسب خود قرار نگرفته است به عنوان نمونه علامه طباطبایی معتقد است که آیه ولایت در مکانی نامناسب قرار گرفته است همچنین تقدم و تاخر آیات ناسخ و منسوخ نیز از دلایل این موضوع شناخته می شود مثلا درباره عده زنان شوهر مرده دو آیه در قرآن کریم آمده است. یکی از آن دو آیه شریفه عده زنان شوهر مرده را چهار ماه و ۱۰ روز تعیین می‌کند که در سوره بقرة آیه ۲۳۴ است و دیگری عده این گروه از زنان یک‌ سال مقرر شده است که به نظر می رسد آیه دوم توسط آیه اول منسوخ شده باشد اما درترتیب آیات بعد از آیه اول قرار گرفته است ،‌البته برخی از مفسران اعتقاد به جابه‌جایی جملات و حتی کلمات یک آیه را نیز هستند که گر چه پاسخ هایی برای این ابهامات بیان شده است اما به نظر می رسد می توان از این موضوع به عنوان دلیلی بر ضرورت تفسیر نزولی استفاده کرد اگر چه باید بر این نکته بسیار مهم تاکید کرد که اگر به فرض تغییرات یاد شده را بپذیریم، این به معنای التزام به تحریف قرآن نیست، به عنوان نمونه آیت الله خویی در کتاب خود با عنوان «البیان فی علوم القرآن» بر این باور است که « تمام روایات دال بر این مدعی، معارض قرآن، مخالف حکم صریح عقل و اجماع مسلمانان مبنی بر ثبوت قرآن با تواتر است. چه اینکه قبول این نظر، مستلزم قول به عدم ثبوت قرآن با تواتر است که راه را بر تحریف از دو معبر زیادت و نقصان می‌گشاید و این فرآیند خلاف اجماع مسلمین است.»

● فواید تفسیر نزولی

آنچه که تاکنون بیان شد دلایل بر لزوم توجه به تفسیر نزولی بود‌‌اما هم اکنون این سوال پیش می اید که آیا این شیوه تفسیری ، نتایجی فراتر از شیوه مرسوم تفسیری خواهد شد به عبارت دیگر برتری شیوه تفسیر نزولی بر شیوه تفسیر مصحفی چیست ؟ روشن است که اگر این شیوه تفسیری نتایجی فراتر از شیوه تفسیری موجود نداشته باشد ،‌توجهی به آن امری بیهوده خواهد بود از دیدگاه کسانی که معتقد به شیوه تفسیر نزولی هستند فوایدی از این شیوه به دست می آید که در شیوه تفسیری مصحفی که براساس ترتیب آیات است ،‌از آن غفلت شده است لازم به ذکر است که در این بخش از نوشته های استاد حجت الاسلام بهجت پور قرآن پ‍ژوه و نویسنده تفسیر نزولی « همگام با وحی» ‌استفاده شده است

● کشف روش‌های تحول دینی

درباره روش و سیره قرآنی انتقال مفاهیم دینی به مردم سؤالات زیادی وجود دارد که تنها در سایه توجه به سیر طبیعی نزول به دست می‌آید. مثلاً اینکه قرآن چگونه شرک را از جامعه زدود و توحید ناب را جایگزین آن کرد؟ در دعوت به توحید از کدام جنبه توحید (ذات، صفات، افعال، عبادت) آغاز کرد و کدام را مقدمه دیگری قرار داد؟ از چه زمانی به مسئولیت‌های اجتماعی توجه داد و قبل از آن چه معارف و احکامی را در جامعه بنیان گذاشته بود؟ در جامعه شرک زده موضوع امر به معروف را بر چه موضوعاتی متمرکز کرد و چگونه آن را به جامعه دینی کشاند؟ در آغاز دعوت دینی تکیه را بر بشارت گذارد یا انذار؟ و اگر انذار بود، جریان انذار با تکیه بر چه عوامل و مؤلفه‌ها و شاخصه‌هایی صورت گرفت؟ توجه به ترتیب نزول قرآن، راهکار مناسب پاسخ به تمام سؤالاتی است که در زمینه روش‌های تحول دینی وجود دارد. عدم توجه به این معنا باعث اشتباه مفسر در گزارش روش‌هاست.

● فهم رابطه چالش‎ها با پیام‎های دین

هر اصل قرآنی که بیان می‎شد و هر حقیقتی که به مردم رسانده می‎شد، با چالش‎هایی روبه رو می‎گشت. قرآن نیز به تناسب چالش‎های پیش‎ آمده و موضعی که علیه یکی از‌حقایق گرفته می‎شد، موضع می‎گرفت و پیامبر و گروه مؤمنان را از آن عبور می‎داد. مقاومت‌هایی که در راه دعوت دینی شکل می‌گرفت،‌شبهه افکنی‌ها و لجاجت‌ها، سؤالات و مواضع منفی، بخش غیر قابل اجتناب در‌هر‌حرکت‌های‌تحولی و اصلاحی است. هر چه گستره و عمق تحول بیشتر‌باشد، مقاومت شدیدتر و چالش‌ها عمیق‌تر می‌باشد. هنگامی که آیات قرآن را به ترتیب نزول بررسی‌می‎کنیم، به خوبی می‎توانیم رابطه یک گام تربیتی و تحولی‌را‌با چالش‎های پیش‎ آمده و راهبری‎های الهی برای خروج از آنها را تشخیص دهیم.

این‌در‌حالی است که در مطالعه به ترتیب مصحف این ارتباط قطع می‎گردد. توضیح آنکه چالش‎ها و برون‎رفت‎های از آن الزاماً در یک سوره و در کنار هم نیامده، بلکه این مناسبت‎ها و مصلحت‎هاست که گاه موجب گشته تا پاسخ یک جریان مخالف یا اعتقاد معاند در سوره‎هایی که بعداً نازل شده داده شود. حال اگر این سوره بعد از سوره‎ای که پیام در آن ذکر شده بررسی شود، ارتباطات و پیوندها به خوبی نمایان می‎گردد‎، اما در غیر این صورت شناخت پیوندهای مزبور با مشکل مواجه می‎شود. در نتیجه «شناخت روش قرآن در برخورد با هر چالشی» معلوم نمی‎گردد.

سید علی اصغر حسینی