شنبه, ۲۵ اسفند, ۱۴۰۳ / 15 March, 2025
توحید در عبادت

دعوت به پرستش خدای یکتا و ترک پرستش خدایان دروغین از مهمترین اهداف همه پیامبران الهی بوده است چنان که قرآن کریم میفرماید: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ».[۱] مذاهب اسلامی، در اختصاص عبادت به خداوند اتفاق نظر دارند، ولی برخی از فرقهها (وهابیها) در تفسیر عبادت دچار خطا شدهاند و در نتیجه بسیاری از کارهایی را که مسلمانان به عنوان تعظیم و تکریم پیامبران و صالحان انجام میدهند را عبادت آنها پنداشته و آنان را شرک در عبادت انگاشتهاند، لذا لازم است با رجوع به قرآن کریم حقیقت عبادت را به دست آوریم.
قرآن کریم در مسأله توحید در عبادت بر امور زیر تکیه نموده است:
۱. الوهیت
۲. مالکیت
۳. خالقیت
۴. ربوبیت
یعنی تنها آن موجودی شایسته پرستش است که دارای صفات مزبور باشد، و چون صفات یاد شده جز در خداوند یافت نمیشود، بنابراین، پرستش تنها شایسته او است و اینک نمونههایی از آیات در این باره:
۱. در سوره حمد، نخست ربوبیت و مالکیت خدا را یادآور شده آن گاه عبادت را مخصوص او دانسته و چنین میفرماید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ».
۲. در یک دعوت عمومی، انسانها را به پرستش پروردگاری که آفریدگار همه انسانها است فراخوانده، میفرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ».[۲]
۳. به رسولان و پیامبران الهی یادآور میشود که «الوهیت» اختصاص به خداوند دارد، بدین جهت باید تنها او را پرستش کنند چنان که میفرماید: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ».[۳]
۴. در جای دیگر با استناد به این که ربوبیت، الوهیت و خالقیت به خداوند اختصاص دارد انسانها به پرستش او فراخوانده میشوند: «ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ».[۴]
۵. در آیهای دیگر خطاب به پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرماید:
«وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ».[۵]
۶. در آیات بسیار، پرستشگران اصنام را بر این که معبودهایی را برگزیدهاند که مالک هیچ گونه سود و زیانی نیستند مورد نکوهش قرار داده است، چنان که میفرماید:
«قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً».[۶]
«وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ».[۷]
«وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً».[۸]
«إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً».[۹]
عبادت چیست؟
از مطالعه مجموع آیات یاد شده میتوان به حقیقت عبادت پی برد و آن این که: عبادت عبارت است از هرگونه تذلل و خضوع قولی یا عملی در برابر موجودی با اعتقاد به این که او دارای همه یا برخی از ویژگیهای زیر است:
الف: در وجود و کمالات وجودی خود مستقل و خودکفا است.
ب: خالق و پدید آورنده هستی انسان و جهان و یا برخی از موجودات است.
ج: مالک سود و زیان انسان و سایر موجودات است.
د: در سرنوشت انسان و جهان به طور مستقل دخالت داشته و دارای مقام ربوبیت است. بنابراین، حقیقت عبادت از دو رکن تشکیل میشود: ۱. عقیده ۲. عمل.
عقیده مربوط به یکی از جهات یاد شده است و عمل، هر گونه کاری است که با تذلل و خضوع همراه باشد، ولی هیچ یک از عقیده و عمل به تنهائی عبادت نامیده نمیشوند.
این مطلب گذشته از این که از مطالعه آیات یاد شده، به روشنی به دست میآید، قرائن و شواهد دیگری نیز بر آن دلالت میکند:
۱. اگر بگوئیم هر نوع خضوع در برابر دیگران اگر چه با اعتقاد به خالقیت و ربوبیت همراه نباشد عبادت به شمار میرود، باید بگوئیم خضوع فرزند در برابر والدین و خضوع شاگرد در برابر استاد، و جوان در برابر پیر و عامی در برابر عالم و... همگی عبادت و پرستش بوده و در نتیجه انجام این اعمال شرک در عبادت است، با آن که همه این اعمال مورد ترغیب و ستایش شرع و عقل است، از طرفی، شرک قبح ذاتی داشته و تخصیص بردار نیست، چنان که قرآن شرک را ظلم بزرگ توصیف نموده است، و ظلم قبح ذاتی دارد.
۲. سجده در برابر دیگران به عنوان آخرین مرحله خضوع عملی به شمار میرود، ولی فرشتگان مأمور شدند تا در برابر آدم سجده کنند،[۱۰] چنان که به نص قرآن یعقوب و همسر و فرزندانش در برابر یوسف سجده کردند[۱۱] اگر خضوع بدون اعتقاد به الوهیت، عبادت باشد عمل فرشتگان و یعقوب و فرزندان او مصداق بارز شرک در عبادت میباشد.
۳. اصولاً باید گفت: خضوع ناقص در برابر کامل از سنتهای عمومی حاکم بر آفرینش است، هرگاه موجودی در برابر موجود دیگر احساس ضعف و نقصان نموده و او را قویتر و کاملتر از خود بداند، به طور ناخودآگاه در درون خود نسبت به آن موجود احساس خضوع و تذلل مینماید، آن گاه برای بهرهمندی از کمال و قوت و یا مصون ماندن از تعرض او، با انجام فعلی مناسب، خضوع و تذلل خود را ابراز مینماید، تواضع و خضوع جاهل در برابر عالم، و عالم در برابر اعلم مصادیق همین عبادت و خضوع و تذلل فطری است، و بدین جهت، عقل و فطرت آن را کاری شایسته میداند، هر چند فاعل آن از این که این عمل مورد تشویق و رضایت شارع است به کلی غافل باشد. بنابراین، تا آن جا که خضوع و تذلل به خاطر کمالی است که در موجود دیگری وجود دارد، نمیتوان آن را مذموم و ناروا دانست، بلکه چنین خضوعی عقلاً و شرعاً ممدوح است.
آری خضوع در برابر موجودی دیگر در دو صورت ناروا است:
الف: موجودی که مورد خضوع واقع میشود فاقد کمالی است که به خاطر آن در برابر آن خضوع شده است، مانند این که کسی در برابر فردی که فاقد کمال علم است، به گمان این که او عالم است، تواضع نماید، که در این صورت قبح متوجه فعل است نه فاعل، زیرا انگیزه فاعل که او را به انجام این کار فراخوانده پسندیده است، چنان که اگر کسی روز عید فطر با اعتقاد به این که روز آخر ماه رمضان است قصد روزه نماید هر گاه او در مورد اعتقاد خود کوتاهی نکرده و معذور باشد، مورد نکوهش واقع نمیشود، هر چند روزه گرفتن در آن روز از نظر شریعت مذموم و حرام است، ولی این نوع خضوع نابجا شرک در عبادت نامیده نمیشود.
ب: آن موجود، کمال وجودی مورد نظر را دارا است ولی نه به صورت مستقل و بالذات، چنان که همهموجودات عالم ممکن، این گونهاند. اکنون، اگر کسی آن کمال وجودی را از خود او دانسته و او را مستقل در آن بداند، هر چند میداند که او آفریده خدا است و در بسیاری از کمالات وجودی خود نیز نیازمند او است، لیکن باور او بر این است که برخی از صفات و آثار وجودی به خود او تفویض شده و او در آن قسمت مستقل عمل میکند، در این صورت، او را با این اعتقاد و باور عبادت نموده و در برابرش ابراز خضوع و تذلل میکند، این نوع خضوع و عبادت نه تنها نابجا و مذموم است، بلکه شرک نیز میباشد.
در هر حال، تحلیل علمی مزبور نیز همان مطلبی را نتیجه میدهد که از مطالعه آیات قرآن به دست آمد و آن این که حقیقت عبادت دو امر تشکیل یافته است:
یکی عقیده و نیت. و دیگر خضوع و تذلل عملی (قولی یا فعلی).
وهابیان و شرک در عبادت
از مطالب یاد شده روشن شد که دائره شرک در عبادت (مقصود شرک آشکار است نه سایر مراتب شرک) بسیار محدود است و قوام آن به دو چیز است:
یکی از مقوله عمل است، و دیگری از مقوله اعتقاد، یعنی انجام خضوع و تذلل در برابر غیر خداوند به هر کیفیت که باشد با اعتقاد به الوهیت یا ربوبیت او.
ولی وهابیان دائره شرک در عبادت را بسیار وسیع گرفتهاند، از نظر آنان هر نوع خضوع و تذلل در برابر غیر خدا شرک در عبادت به شمار میآید.
آنان، بر این مطلب به دو دسته از آیات قرآن استدلال میکنند: یک دسته آیاتی که ناظر به شرک در عبادت از سوی مشرکان عصر رسالت است، در این آیات کارهایی چون دعا، شفاعت خواهی، و عبادت بتها به قصد تقرب به خداوند به عنوان نمونههایی از شرک عبادی آنان به شمار آمده است.
دسته دیگر آیاتی است که بیانگر این مطلب است که مشرکان عصر رسالت نسبت به توحید در خالقیت و ربوبیت اعتراف داشتند، بنابراین، از این نظر موحد بودند نه مشرک.
نتیجه این دو دسته آیات این است که شرک در عبادت ربطی به اعتقاد به ربوبیت و مالکیت معبود ندارد، بلکه انجام کارهایی است که خود عبادت به شمار میروند، و چون عبادت مختص خداوند است، انجام آن اعمال برای غیر خدا شرک در عبادت است، این، مهمترین دلیل وهابیان بر مشرک دانستن همه مسلمانان و موحد دانستن خود در مسأله عبادت است. ولی،با توجه به آنچه در بحث مربوط به توحید در ربوبیت بیان نمودیم، نادرستی این استدلال روشن است، زیرا مشرکان عصر رسالت بتها و یا سایر آلهه را عبادت میکردند و غرض از عبادت خود را تقرب به خدا و شفاعت نمودن آلهه در پیشگاه خدا بیان میکردند، چنان که قرآن میفرماید: «وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ».[۱۲]
[۱] . نحل/ ۳۶.
[۲] . بقره/ ۲۱.
[۳] . انبیاء/ ۱۰۲.
[۴] . انعام/ ۱۰۲.
[۵] . هود/ ۱۲۳.
[۶] . مائده/ ۷۶.
[۷] . یونس/ ۱۸.
[۸] . نحل/ ۷۳.
[۹] . عنکبوت/ ۱۷.
[۱۰] . «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبی»، بقره/ ۳۴.
[۱۱] . «وَ رَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً»، یوسف/۱۰۰.
[۱۲] . یونس/ ۱۸.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست