جایگاه ICT در توسعه جوامع

دو عامل اساسی و حیاتی «اطلاعات» و «ارتباطات», توسعه را پایدار و پویا کرده و می تواند پیشرفت را در جوامع مختلف و به پایین ترین و ریزترین موقعیت های اجتماعی و علمی تسرّی دهد

امروزه توسعه جوامع، یکی از ضروریات زندگی بشر محسوب می‏شود که حوزههای علمیه از آن مستثنا نیست؛ بلکه در جوامع علمی ـ فرهنگی به خصوص حوزه دین، نیاز بیشتری احساس می‏شود تا در راستای اهداف خود بتواند با فراسوی دنیای خویش به دور از موانع و چالش‏های حاصل از ساختارها و افکار سنتی ارتباط وسیع، سریع، عمیق و آسان‏تری برقرار کند و مخاطبان خود را به سطح بین الملل گسترش داده، اطلاع‏رسانی(۲) کاملی را به انجام رساند.

دو عامل اساسی و حیاتی «اطلاعات» و «ارتباطات»، توسعه را پایدار و پویا کرده و می‏تواند پیشرفت را در جوامع مختلف و به پایین‏ترین و ریزترین موقعیت‏های اجتماعی و علمی تسرّی دهد. ICT توسعه را از انحصار خواص در آورده، در معرض عموم جامعه قرار می‏دهد و ریشه‏های آن را در جامعه مستحکم کرد، توسعه را به صورت یک امر نهادینه برای آیندگان به ارمغان می‏گذارد و در یک جمله می‏توان گفت که توسعه جوامع بدون ICTغیر ممکن و محال است.

جهت نیل به چنین جامعه توسعه یافته‏ای، باید تمامی ساختارهای موجود در جامعه را مجهّز به ICT و هماهنگ با آن نمود تا بتوان یک جامعه اطلاعاتی و ارتباطی(۳) ایجاد کرد. جامعه اطلاعاتی و ارتباطی به جامعه‏ای گویند که تمامی فعالیت‏های اجتماعی جامعه به مقوله ICT وابسته باشد و مردم آن جامعه از ICT حداکثر استفاده را داشته باشند.

در چنین جوامعی، افراد خود را به یکسری اعمال و رفتارهای خاصی ملزم می‏کنند، که گرایش به شبکه، همیشه در دسترس بودن، وابستگی به ابزار ICT و توانایی همیشه به روز بودن اطلاعات را می‏توان از آن موارد برشمرد. نیل افراد جامعه به توسعه در زمینه ICT اثراتی همچون: ارتقاء سطح آگاهی عموم، انحصار شکنی مخاطبان خاصّ مراکز علمی و فرهنگی، از بین رفتن فاصله‏ها، حذف محدودیت آزمون و جلسات مراکز علمی و آموزشی از راه دور و تبادل و ارتقاء فرهنگ اشاره نمود.

بنابراین، باید اذعان داشت که باید بسترسازی مناسبی جهت استفاده از ابزار ICT انجام داد و استفاده مستمر از امکانات و اطلاعات جدید و به روز را سرلوحه کار قرار داد تا بتوان به جامعه‏ای توسعه‏یافته دست یافت.

‌● زمینه‏های نیاز حوزه دین به ICT

در عصر حاضر، ICT چنان تأثیری بر جوامع گذاشته است که زندگی بشری بدون وجود آن بسیار مشکل و حتی در برخی عرصه‏ها غیر ممکن می‏باشد و در مواردی همچون ارتباطات قاره‏ای و کشوری و مبادلات تجاری و بازرگانی، بدون ابزار و سیستم‏های مخابراتی و ICT امکان‏پذیر نیست. در نیاز عادی جوامع از خطوط تولید و ارتقاء کیفیت محصولات صنعتی و کشاورزی گرفته تا مسائل پزشکی اتاق‏های عمل و یا مراکز بهداشتی روستاهای دور افتاده، همگی محتاج چنین فنّاوریای می‏باشند. اگر بخواهیم خریدهای مهم را که مستلزم هزینه‏کردها و سفرهای طولانی است انجام دهیم، اگر نیازمند بهره‏گیری از منابع پر حجم اطلاعاتی باشیم و اگر قصد ضبط اطلاعات در حجم زیاد و با عمر طولانی را داریم، بهترین مسیر که کوتاه، سریع، مطمئن و ارزان میباشد، استفاده از ICTاست. همچنان که در جدول نمایان است، همین خدمات و فواید گسترده ICT است که باعث شده مردم جهان به سوی آن متمایل شوند. تصویر نمودار تعداد سال‏هایی که طول کشید تا استفاده‏کنندگان به تعداد ۵۰ میلیون نفر برسند(۴) در سال ۱۹۹۷م کاربران اینترنت در سطح جهان از ۸۲ میلیون نفر(۵) تجاوز نمی‏کرد؛ ولی در آغاز سال ۲۰۰۲ این آمار به ۴۸۰ میلیون کاربر می‏رسد و با محاسبه دو برابر شدن کاربران اینترنت در هر صد روز، پیش‏بینی می‏شود که این تعداد در سال ۲۰۰۵ به ۷۲۰ میلیون نفر برسد. این سیر صعودی به زودی به جایی می‏رسد که نیاز عمومی بشر به ابزار ICT یک امر بدیهی تلقی شود. و در این جهش، حوزه دین هم می‏تواند زمینه‏های بسیاری را برای خود تعریف کند و از این ارمغان قرن بیستم در راستای اهداف خود بهره‏ها ببرد و جایگاه خود را در گردونه اطلاعاتی و ارتباطی دنیا حفظ کند. با بررسی و شناخت زمینه‏های ICT استفاده می‏توان علاوه بر ایجاد جذابیت و انگیزه‏های بهره‏وری، قدم‏های مطمئن‏تری برداشت و با بهینه‏سازی و منسجم کردن امکانات سرعت بیشتری به توسعه آن داد و بهصورت یک امر نهادینه تبدیل نمود. برخی از آن موارد، از قرار ذیل می‏باشد:

۱) تأمین پشتوانه تصمیم‏گیری

وجه تمایز انسان با سایر موجودات، تفکّر و تصمیم گرفتن بر مبنای آن می‏باشد. تصمیم‏گیری اساس کردار هوشمندانه است و در اصطلاح، به حرکاتی هوشمندانه می‏گویند که پشتوانه آنان تصمیمات درست و بجا بوده باشد. با تصمیم‏گیری مناسب می‏توان از فرصت‏ها بهره‏مند شد و معایب را برطرف نمود. در جامعه امروزی نیازهای زندگی بشری به‏سرعت در حال تغییر است که شبهات، تردیدها، تهدیدات و در مقابل، فرصت‏های بسیاری را برای حوزه دین بوجود می‏آورد و با تصمیم‏گیری‏های مناسب می‏توان از حالت انفعالی درآمده بر شرایط موجود فائق شد. بدیهی است که هیچ تصمیمی بدون پشتوانه اطلاعات مفید، فرجام مطلوبی ندارد و این اطلاعات است که می‏تواند به تصمیمات درست و به‏موقع عینیت ببخشد. ICT می‏تواند تأمین کننده چنین نیاز حیاتی و جایگاه و موقعیت حوزه دین باشد و در مواردی همچون: مدیریت بخش انسانی، مدیریت آموزشی، نظام مالی، نظام ساختار اداری، انتخاب و کشف ضرورت و اولویت مباحث مورد پژوهش، مخاطب‏شناسی، شناسایی ضعف‏ها و قوت‏ها بهوسیله مقایسه‏ها (comparisons)، می‏توان از ICT جهت رسیدن به تصمیمات صحیح و درست بهره‏مند شد.

۲) تأمین کمّی و کیفی اطلاعات پژوهشی

در گذشته کاربر جهت جمع‏آوری اطلاعات درباره پژوهش مورد نظر نیازمند صرف هزینه‏های بسیار و زمانی طولانی بود و چه بسیار تحقیقاتی که به خاطر در دسترس نبودن اطلاعات کافی، در بین راه عقیم می‏ماند و یا از همان ابتداء شروع نمی‏شدند. اطلاعات مایه حیات تحقیقات و پژوهش است و حرکت‏های علمی بدون اطلاعات لازم و مفید غیر ممکن می‏باشد. از طرف دیگر، سرعت و کیفیت دسترسی به اطلاعات دو عامل مهم در توفیق یک امر پژوهشی است و چه بسیار فعالیت‏ها و انگیزه‏های تحقیقاتی شخصی و گروهی که به خاطر کندی دسترسی به اطلاعات که آن هم نتیجه عدم کیفیت اطلاع‏رسانی است، رها و یا فراموش شده‏اند.

ICT می‏تواند تأمین کننده اطلاعات لازم و مفید با سرعتی بسیار بالا و با کیفیتی مطلوب و غیر قابل قیاس نسبت به طرق سنتی باشد و حوزه دین را در تأمین اطلاعات پژوهشی و پشتوانه تحقیقات یاری نماید. و زمینه تقویت انگیزههای پژوهشی را فراهم آورد. از آنجا که در ICTاطلاعات به میزان فراوانی وجود دارد و این موضوع باعث می‏شود که عطش دانایی و بیشتر دانستن را زیادتر کند، بنابراین این ابزار کارآمد می‏تواند نقش پژوهش‏زا بودن خود را ایفا نماید و به پرورش پژوهشگران بپردازد و این همان چیزی است که حوزه‏های دینی به آن نیاز مبرمی دارند.

۳) جهانی‏سازی مخاطبان

یکی از پایه‏ها و ارکان تبلیغ اصول و ارزش‏های دینی ـ مذهبی ایجاد ارتباط مطلوب با مخاطب می‏باشد. هرچه کیفیت رابطه بالاتر و راحت‏تر باشد، اثرگذاری آن عمیق‏تر می‏شود و نیز هرچه ارتباطات وسیع‏تر باشد، تعداد مخاطبان بیشتر شده، به تکلیف تبلیغی کامل‏تر عمل می‏شود. مخاطبان زیاد و استمرار مخاطب‏سازی خود یکی از قراین موفقیت می‏باشد و حوزه دین بدون مخاطب فقط جنبه علمی صرف پیدا می‏کند و از جنبه فرهنگی و جامعه‏سازی فاصله می‏گیرد؛ به بیان دیگر، حوزه دین نیازمند روابط گسترده می‏باشد تا بتواند به شکل موفق‏تری به وظایف درون سازمانی و بین سازمانی با مخاطبان عمل کند. جهت نیل به چنین اهدافی چاره‏ای جز استفاده از ICTنمی‏باشد. به وسیله ICT می‏توان در موارد ذیل به ایجاد رابطه و تعمیق آن پرداخت:

روابط مدارس علمیه تشیع داخل و خارج از کشور با یکدیگر؛ در دسترس قرار دادن منابع علمی و دینی در سطح جهانی؛ به روز سازی اطلاع‏رسانی؛ سرعت‏بخشی در ارتباطات؛ در دسترس بودن شخصیت‏های حقیقی و حقوقی؛ توسعه کمی مخاطبان از داخل به دوردست‏ترین مناطق خارج از کشور؛ روابط حوزه دین با سایر حوزه‏های جامعه در داخل و خارج از کشور؛ اطلاع‏رسانی مراکز آموزشی و علمی به مخاطبان خاصّ خود؛ روابط اساتید، علماء، صاحب‏نظران و نظریه‏پردازان حوزه دین با یکدیگر؛ روابط مراکز تحقیقاتی و پژوهشی با یکدیگر؛ و روابط متقابل مراکز فرهنگی و تبلیغی با هم.

۴) کاهش هزینه‏ها

چه بسیار مراکزی بوده و هستند که به خاطر تبلیغات ICT و هیاهوی ایجادشده، هزینه‏های گزاف مربوط به ایجاد، نگهداری و به روز کردن ICT و تأمین نیروی انسانی ماهر را متحمل شده‏اند؛ ولی نتوانسته‏اند دو اصل مهم ارتباطات و اطلاعات را محقق سازند؛ نه اطلاعات مفید و کارسازی ارائه می‏دهند و نه ارتباطات درستی برقرار می‏کنند. از این‏رو، مشکلاتشان همچنان به قوّت خود باقی مانده و در سرعت‏بخشی به اطلاع‏رسانی افزایش چشم‏گیری نداشته‏اند و هنوزه کاربران و مخاطبان آنها باید جهت کسب اطلاعات و ایجاد ارتباط هزینه زمانی و مالی بالایی بپردازند؛ در حالی که ICT بر مبنای کاستی هزینه‏ها و ازدیاد سرعت اطلاع‏رسانی استوار می‏باشد. امّا، نهادهای حوزوی می‏توانند با رویکرد و نگرشی صحیح به ICT در خصوص تأمین اهداف خود، کاهش هزینه‏ها و افزایش سرعت سرمایه‏گذاری کنند و در نتیجه گام‏های جدّی و نتیجه‏بخشی در مسیر توسعه این فنّاوری در حوزه دین بردارند.

● نقش حوزه دین در توسعه ICT

همان‏طور که ICT به حوزه دین، مسائل و علوم دینی کمک‏رسانی میکند، حوزه دین هم نقش بسیار مؤثر و مفیدی را در توسعه ICT ایفا نماید. ICT ضمن تشویق اندیشمندان و محققان علوم دینی و کشاندن آنان در، عرصه فنّاوری، امکانات و ابزارهای راهگشایی را فراهم کرده، فرصت‏ها و زمینه‏های مناسبی را در خصوص پیشبرد علوم اسلامی ایجاد مینماید.

۱) مشروعیت بخشی

نظام، سازمان و ساختار اداری حوزه‏های علمیه، علماء و مراجع، مراکز علمی ـ پژوهشی و مراکز فرهنگی ـ تبلیغی نیز هر کدام به عنوان بخشی از حوزه دین می‏توانند وظایف خود را در راستای تحقق بخشیدن بخشی یا تمامی موارد توسعه ICT انجام دهند تا همچون قرون پرافتخار گذشته، در نوآوری‏های مفید و فنّاوریهای روز پیشرو باشند.

زمانی که حوزه دین امری را تأیید و خود متصدّی ترویج آن شود، آن‏چنان سرعتی به توسعه ICT در جوامع دینی می‏دهد که هیچ جایگاهی نمی‏تواند چنین اثری را برجای نهد. در مقابل، اگر حوزه دین بانگ مخالفت سردهد سرعت توسعه آن چنان کُند می‏شود که هیچ حرکتی نمی‏تواند به آن سرعت بخشد.

جای بسی خوشحالی است که توجه و اهتمام حوزه علمیه قم به توسعه فنّاوری باعث شده که شهر مقدس قم در این زمینه پیشتاز باشد و در بهره‏وری از رایانه و اینترنت از لحاظ کمّی بعد از تهران، شهر دوم ایران و به نسبت جمعیت، شهر اوّل به شمار آید. به عقیده برخی کارشناسان در تهران از هر ۲۰ نفر، یک نفر با رایانه و اینترنت کار می‏کند؛ ولی در قم از هر ۱۲ نفر، یک نفر درگیر با این ابزارها سروکار دارد.

۲) سرمایه‏گذاری

سرمایه‏گذاری مهم‏ترین مقوله در امر توسعه ICT می‏باشد. حوزه دین دارای منابع مالی مستقّل است و در برنامه ملّی توسعه و کاربری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات ایران (تکفا) از جمله بخش‏های دریافت کننده اعتبارات و حقوق مالی است و همچون کشورهای موفّق در عرصه ICTکه بخش عظیمی از قدرت سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی‏شان مرهون سرمایه‏گذاری‏های هنگفت در این زمینه است، می‏تواند با جهت‏دهی صحیح و سرمایه‏گذاری‏های مناسب، به توسعه ICT در جامعه دینی و ملی کمک کند.

البته هرچه درک و شناخت نسبت به ICT بیشتر باشد، نقاط قوّت و ضعف بهتر شناخته شده و سرمایه‏گذاری‏ها صحیح‏تر و مؤثرتر انجام می‏گیرد و به توسعه شتاب بیشتری می‏دهد. گفتنی است که سرمایه‏گذاری حوزه دین در صورتی منجر به توسعه ICT خواهد شد که از دو شرط اساسی مقرون به صرفه بودن و استمرار برخوردار باشد. از آنجا که هدف در سرمایه‏گذاری ICTکاهش هزینه‏های بهره‏وری و ارتقاء کیفیت تجهیزات و خدمات‏رسانی ICT است تا در نهایت بتواند ما را به همگانی شدن ICT در جامعه دینی سوق دهد، باید توجه داشت که با پرهیز از سرمایه‏گذاری‏های نادرست است که از عواقب غیر مطلوب مصونیت می‏یابیم. در غیر این صورت، از فواید بسیاری همچون سرعت و ارزانی محروم می‏مانیم و پس از مدتی به خاطر تحمیل شدن هزینه‏های گزاف، پیامدهای غیر قابل جبرانی پیش‏آمد خواهد کرد.

ویژگی دیگری که قابل توجه است و بسیار ضروری می‏نماید، استمرار و دائمی بودن سرمایه‏گذاری است. سرمایه‏گذاری‏های مقطعی و ناچیز، چهره‏ای ناهماهنگ درست می‏کند که در نتیجه، فقط بخش‏های خاصی نسبت به ICTمجهز می‏شوند و یا در بسیاری از موارد، خدمات عرضه شده ناقص ارائه می‏شوند. مثلاً مؤسسه‏ای میخواهد پایگاهی بر روی اینترنت ایجاد کند، با سرمایه اندک چیزی جز صفحه‏ای ناقص و ضعیف که لینک‏های آن محتوایی در پی نخواهد داشت، ارائه نمیگردد؛ ولی با سرمایه کافی می‏تواند صفحه index کاملی طراحی کند تا کاربران با نگاه اوّل جذب پایگاه شوند و از مشتریان دائمی آن باشند.

بجاست که جهت تعیین میدان توسعه فنّاوری در حوزه دین، مقدار و درصد سرمایه‏گذاریهای سالانه در بخش توسعه ICT تعیین شود تا شاهد سیر صعودی این صنعت و موفقیت مدیران تصمیم‏گیر باشیم.

۳) فرهنگ‏سازی

اگر گروه‏ها و بخش‏های مهم جامعه چون: فرهیختگان، علماء و دانشمندان؛ تصمیم‏سازان و تصمیم‏گیران؛ کاربران ICT آشنا باشند، سرعت بسیار زیادی در توسعه و گسترش آن ایجاد می‏شود. هم‏اکنون، در حوزه دین در این راستا تلاشهای مستمری انجام می‏گردد و از طریق: مجلات، خبرنامه‏ها، برقراری همایش‏های داخلی، شرکت در همایش‏های تخصّصی، فیلم‏های مستند و ایجاد واحد درسی به تدریج به این امر مهم نایل میآید تا به صورت هماهنگ بسترسازی‏های توسعه ICT ایجاد، و یک قدم دیگر به سمت نهادینه‏سازی آن برداشته شود.

۴) گسترش ابزاری ICT

یکی از شاخص‏های توسعه ICT، چگونگی وضعیت ICT در نقاط دور از مرکز می‏باشد. هرچه نقاط دوردست دارای امکانات قوی‏تر و از شبکه‏ای کارآمدتر برخوردار باشند، مرکز آن توانمندتر بوده و ICT توسعه بیشتری یافته است.

مسئولان و تصمیم‏گیران حوزه دین می‏توانند به واسطه فعالیت‏هایی همچون: ایجاد شبکه‏های اینترانتی بین حوزه‏های علمیه، ایجاد پایگاههای اینترنتی قوی، ارتباطات درون سازمانی و بین سازمانی به وسیله ICT و تأمین ابزارهای مورد نیاز، در عمل ICT را در نقاط دوردست توسعه دهند و در همگانی کردن آن نقش مؤثری ایفا نمایند.

پانوشت‏ها:

۱. Ssinformation and communications technlogy

۲. Informatic

۳. Information and communication society

۴. جزوه دبیرخانه شورای عالی اطلاع‏رسانی (تکفا). ۵. استفاده‏کنندگان و کاربران.