دنیای رنگارنگ سفالینه ها

یكی از صنایع دستی مهم در ایران, سفالگری است كه در برخی شهرهای كشور بویژه در شهرستان لاله جین در استان همدان از موقعیت مناسبی برخوردار است

در كشور ما به واسطه وجود تنوع اقلیم، معیشت و تنوع فرهنگی، ارتباط صنایع دستی و كارآفرینی بسیار تنگاتنگ است و چنان با زندگی مردم آمیخته و عجین شده كه جدایی این دو از یكدیگر، محال به نظر می رسد تا آنجا كه هنوز مردمان «قاسم آباد» استان گیلان از ابریشم طبیعی و پنبه، چادر شب می بافند، همشهریان «اردشیر بابكان» هنوز هم چاروق می پوشند، هنرهای دستی عشایر ایران كه شهره خاص و عام است در عصر حاضر از دامنه كاربردی خود پای فراتر نهاده و از صنعت به هنر تكامل یافته و اگر روزگاری گبه دختر قشقایی، كفپوش بنه بختش بود، امروزه زینت بخش خانه های مدرن شهری است.

پارچه های سفید قلمكاری با نقش های اسلیمی و بته های آبی و قرمز، هنوز هم در بازارهای اصفهان و یكی دو شهر دیگر رواج دارد و مردم هنوز هم از آنها به عنوان پرده، سفره، كیف دستی، رومیزی و غیره استفاده می كنند و«پته» های دوخت كرمان نیز دارای ویژگی هایی است كه آسان نمی توان از آن گذشت.

یكی از صنایع دستی مهم در ایران، سفالگری است كه در برخی شهرهای كشور بویژه در شهرستان لاله جین در استان همدان از موقعیت مناسبی برخوردار است.

هنر سفالگری نزد باستان شناسان، قدر و منزلت خاصی دارد، زیرا همین قطعه های كوچك و ناچیز سفالی ما را به زمانه و زندگانی مردم روزگاران كهن می برد. هزاران سال است كه سفالگری نسل به نسل و سینه به سینه در بین برخی از مردم زنده و پایدار مانده است و عاشقانه به این كار مشغول اند. سفال های اولیه زبر و ضخیم بودند، آب درون آنها نشت می كرد و در برابر نور خورشید ترك بر می داشتند، اما اكنون با پیشرفت علم و بالارفتن اطلاعات فعالان این صنعت، دیگر خبری از خورده سفال های زیر نور خورشید و آب های هدر رفته از درون كوزه های سفالی نیست.

سفالگر یا چرخكار برای تهیه ظرف ها و وسایل سفالی، ابتدا مقداری گل«رس» مرطوب را روی صفحه چرخان مخصوص قرار می دهد و با استفاده از انگشتان دست و پشتوانه تجربه، به گل بی جان، جان می بخشد. سپس آن را در معرض نور خورشید قرار می دهد تا خشك شود و روی آن را با لایه ای از لعاب می پوشاند، آنگاه ظرف را در كوره قرار می دهد تا پخته شود. حرارت زیاد ظرف لعابی را محكم و سخت كرده و آن را روشن و براق می كند.

در ۶ هزار سال پیش از میلاد مسیح اولین نشانه پیدایش كوره مخصوص پخت در صنعت سفال دیده می شود و در ۳ هزار و ۵۰۰ سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای كه با دست حركت می كرد ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی را در این صنعت به وجود آورد.

مـدت كـوتاهـی نگذشته بود كه سفالسازی به یكی از حـرفـه های سامان یافـته تبدیل شد و از آن تاریخ تاكـنون هر روز در حال پیشرفت است، اما مهـارت و استادی كوزه گـران باستان فقط از نظر فـنی نبوده، بلكه زیـبایی این فراورده هـا فوق العـاده است. به كار بردن رنگـریزه های اكسیدی با قـلم مـو و با حركات متـوالی دست كاملاً مشهـود است و تـزئینات نقـش حـیوانات و نباتات را با طرح های هـندسی دقیق نشان می دهـد.

در دوران ایران باستان و در برهه ای از زمان به دلیل اعتقاد طبقه حاكم به دستورات دین مبین اسلام مبنی بر استفاده نكردن از ظرف های طلا و نقره، این حاكمان طرفدار ظرف هـای سفالی شدند و بازار سفال هـای مرغوب كه از لحـاظ هـنری در سطح بالایی قـرار داشت، رونق گرفت و رفـته رفـته پـیـشیـنه سفالگـری در بـسیاری از مراكز سفالسازی ایران شكل گـرفت و صاحبان این كارگـاهها استادان فـن را به كـار گـرفـتـند.

در زمان سلجوقـیان ( ۱۱۴۷ـ ۱۰۳۷ میلادی ) جهـش چشمگـیری در همه هـنرهـا، صنایع و عـلوم پـدید آمد. در مورد سفالسازی این دوره باید گـفت «عصر طلایی چـینی سازی ست». كوشش مستمر سفالسازان ایرانی برای این كه بـتوانـند با چـینی هـا و لعـاب های ساخت كشور باستانی چین برابری كـنـند موجب به وجود آمدن دو اخـتراع در ایران شد، نخستین اختراع تركیب خمیر نرم با آمیخته زیادی از دُر كوهـی و دیگری كشف مجدد لعـاب قلیانی كه برای آخرین بار در مصر باستان به كار می رفت.

دانه های دُر كوهـی و خمیر شیشه ای لعـاب قـلیایی را به خاك رس اضافه می كردند، پس از پخـتن، رویه نیمه شفاف و سخت و به هـم چسبـیده ای به دست می آمد و این هـمانند ماده و خمیری بود كه در سده هـجدهـم در اروپا به عـنوان خمیر نرم چـینی شناخته شده بود. برای به دست آوردن لعـاب شفاف با اكسید قلع كار می كردند. تـنه ظرف را اغلب كنده كاری كرده و با لعـاب یكـدست می پوشانـدند، این فـن را «لقابی» می گـفـتـند.

شاه عـباس (۱۶۲۰ـ ۱۵۸۷ میلادی) هـنگـامی كه از بازرگـانان و نمایندگـان كمپـانی هـند شرقی هـلـند كه دژی در جزیره هـرمز در خلیج فارس داشتـند، شنید كه آنها مشغـول تجارت ظروف چینی كشور چـین هـستـند، از بازرگـانان چـینی دعـوت كرد كه چـینی های زیـبای خود را از راه خشكی برای صادرات به اروپا به كشور ایران بفـرستـند و بدین ترتـیب كمپـانی هـلندی را از مـیدان خارج كرد. خود شاه گـردآورنده تعـداد زیادی ظروف زیـبای چـینی بود.

مجـموعـه چـینـی هـای وی هـنوز در آرامگـاه خانواده شیخ صفی در اردبـیل وجود دارد. این امر موجب نفوذ صنعـت چـین در كشور شد و سفالسازان ایرانی بار دگـر در كار چـینی سازی كوشیدند و شیوه كارشان را كامل كردند و كائولین سفید نرمی را كه در نائین و عـلی آباد پـیدا شده بود، به كار بردند و با لعـاب خـمیر شیشه قلیایی آمیخـتـند.

چـون سفال هـای ایرانی بدل چـینی بود، شاه عـباس ۳۰۰ كوزه گـر چـینی را به ایران دعـوت كرد تا سفالسازان ایرانی را در صنعـت چـینی سازی آموزش دهـند. رهـبر این عـده مردی بود كه در افسانه هـای ایرانی به نام «من او هـر» شناخـته شده است و پس از آن، هنر سفال گری در جای جای كشور ایران رونق گرفت.

استان همدان از مناطقی است كه فرآورده های دستی آن از شهرتی بسزا در سطح كشور برخوردار است و حتی برخی از صنایع دستی آن مانند صنعت سفالگری اهمیت صادراتی و جهانی دارد. این نوع صنایع دستی، علاوه برجنبه مصرفی، از ویژگی های هنری برخوردار است كه به صورت طرح ها، نقش ها و رنگ های گوناگون متجلی می شوند.

برجسته ترین صنعت دستی استان، سفالگری و سرامیك سازی است كه مركز عمده آن شهر لاله جین در فاصله ۲۰ كیلومتری همدان است. پیشینه سفال سازی در لاله جین به گفته افراد بومی بیش از ۹۰۰ سال برآورد شده و به عنوان مركز تولید سفال و سرامیك خاورمیانه شناخته شده است.

كلمه لاله جین به نظر بومیان منطقه به دو دلیل بر روی این شهر گذاشته شده است، یكی این كه به دلیل وجود دشت های پر از لاله وحشی در جای جای این شهركوچك نام لاله چین را برای آن انتخاب كرده اند و دیگری این كه چون برخی افراد معتقدند بعد از حمله قوم مغول به ایران، برخی از مردان این منطقه به اسارت برده شده و در كشور چین هنر سفالگری را آموخته و به منطقه كنونی آورده اند، این اسم انتخاب شده است كه در ابتدا به «لعلِ چین» و بعد به «لعل جین» و در حال حاضر هم به «لاله جین» معروف شده است.

سفالگری و سفال سازی آنقدر با زندگی مردم این شهرستان آمیخته است كه از نزدیك به یك هزار سال پیش تا كنون بچه ها بازی های كودكانه، پسران نوجوان دوره كارآموزی و مردان جوان و بزرگسالان دوران كسب و كارخود را در كارگاه های سفال سازی می گذرانند.

اوضاع مطلوب این حرفه كهن در شهرستان لاله جین موجب شده است كه حتی یك نفر بیكار در این شهرستان وجود نداشته باشد. ۸۵ درصد از جمعیت ۲۰ هزار نفری این شهرستان در كارگاه های سفال سازی و شغل های جنبی آن مشغول به كار هستند.

تعداد كارگاه های سفال سازی لاله جین، ۴۵ سال پیش، فقط۵۰ كارگاه بوده كه این تعداد در سال ۱۳۵۵ به ۱۱۰ كارگاه و اینك به بیش از ۹۰۰ كارگاه رسیده است و در حال حاضر، بسیاری از اهالی لاله جین در سنین مختلف، به این رشته اشتغال دارند، به طوری كه بالاترین درصد اشتغال استان همدان (۸۷‎/۳ درصد) به این شهرستان اختصاص دارد.

از ۱۰۰ درصد افراد شاغل در لاله جین، ۳۲‎/۷ درصد به كار سفال سازی، ۲۶‎/۵ درصد به شغل فروشندگی و واسطه گری خرید ظروف سفالی از كارگاه ها و توزیع در دیگر شهرستان ها مشغول اند.

سفالینه های تولیدی شهر لاله جین به دلیل كیفیت بالا و برخورداری از طراحی و نقاشی منحصر به فرد، علاقه مندان پرو پا قرص بیشماری در همه نقاط كشور دارد و برخی از كالاهای خاص كه اغلب به سفارش خریداران تهیه می شود به صورت جزئی و كلی به خارج از كشور بویژه كشورهای عربی حاشیه خلیج فارس صادر می شود.

به گفته علیرضا میرزایی یكی از سفالگران باتجربه و بومی این شهرستان كه هم اكنون در كنار همكاران و استادان خود در مركز تهیه و توزیع سفال های سفارشی خاكاب مشغول به كار است، در چند سال گذشته اغلب طرح ها و شكل های به كار رفته در سفال های لاله جین برگرفته از تجربه سال های دور و تقریباً یك شكل بود، اما در حال حاضر با توجه به گستردگی و سهولت دسترسی به اینترنت و مراكز آموزشی، همه طرح ها و نقوش سفال و سرامیك تولید شده در این شهرستان با الهام از تندیس ها و طرح های ظروف باستانی و در رقابت با ظروف سفالی و چینی دیگر كشور ها تولید می شود.

میرزایی تنوع در طراحی و نقاشی این سفالینه ها را به دلیل استعداد وذوق و سلیقه سفالگران لاله جین عنوان می كند و می افزاید: امروز دیگر سفالگری را در لاله جین پیدا نمی كنید كه به دنبال طرح های جدید، نو و مشتری پسند نباشد و همه سفالگران جوان به دنبال خلق آثار هنری منحصر به فرد هستند.

اما نكته قابل توجه در محصولات تولیدی سفالگران شهر لاله جین توجه به فصل و شرایط كشور و منطقه است كه به عنوان تولیدات «مناسبتی» شهرت دارد. برای نمونه در دوران جنگ تحمیلی و ۸ سال دفاع مقدس بیش تر تولیدات هنرمندان لاله جینی را ظروف مصرفی مانند پارچ و لیوان ، كاسه و كوزه آبخوری تشكیل می داد و در حال حاضر بیش ترین تولیدات این شهر را ظروف و مجسمه های تزئینی تشكیل می دهد.

با این حال آنچه كه از صحبت های هنرمندان سفالگر لاله جینی دریافت می شود، رمز و رازی در خلق آثاری این چنین مجذوب كننده و محیر العقول وجود دارد كه فاش نخواهد شد و همچنان به نام فوت كوزه گری مخفی خواهد ماند.یكی از دلایل ماندگاری این صنعت در شهر لاله جین، وجود خاك رس بسیار مرغوب در این شهرستان است كه به گفته منصور خلیلی فر از دیگر هنرمندان برجسته سفالگری لاله جین نمونه آن در هیچ جای كشور یافت نمی شود.

این ویژگی به این دلیل كه خاك رس شهر لاله جین از شكل پذیری و چسبندگی بالایی برخوردار است و به دلیل ناخالصی پائین، برای ساخت بدنه و مجسمه كار برد دارد.به گفته این هنرمند بارها دیده شده است كه دلالان خارجی گل رس شهرستان لاله جین را به بهایی اندك به خارج از كشور می فروشند.

بزرگ ترین مشكل فراروی فروشندگان سفال در لاله جین افزایش میزان تعرفه گمركی برای صادرات كالا و نبود برنامه ریزی برای جذب بازار در خارج از كشور از سوی مسئولان صنایع دستی و میراث فرهنگی كشور است كه موجب موفقیت رقبای چینی در منطقه و ناشناخته ماندن هنر ناب ایرانی شده است.شهر لاله جین بهار و تابستان، بویژه ایام نوروز، زیبایی این شهر و استان كوهستانی همدان را دوچندان كرده است و با تحفه ای خاطره انگیز گردشگران و میهمانان را به سوی دیارشان بدرقه می كند.

محمدرضا متولی الموتی

حسن افشاری