اشک هایی در پهنه تاریخ

مردم و ۱۴ قرن سوگواری حسینی

«ای محمد! این حسین توست که بر روی خاک کربلا افتاده است و باد صبا بر روی پیکر بی‌جانش خاک می‌پاشد، آه که چه مصیبت و غمی است برای تو ای حسین» این‌ها جملاتی هستند که حضرت زینب (س) در اولین مجلس عزاداری در عصر عاشورا بیان کرده‌اند. طبق گفته آیت‌ا... جعفر شوشتری در کتاب خصائص الحسینیه، عزاداری برای حضرت اباعبدا...(ع) از آغاز خلقت وجود داشته است و تا روز رستاخیز نیز ادامه می‌یابد. این عزاداری در طول تاریخ با فرهنگ مردم به شدت آمیخته شده است و در هر دوره‌ای، سبک‌هایی وارد عزاداری شد که گاهی منجر به تقویت بنیان عزاداری و فرهنگ عاشورا منجر شد و گاهی نیز خرافات را وارد این فرهنگ کرد. سعی کردیم نگاهی کوتاه به این سبک‌ها داشته باشیم.

● اولین اشعار

پس از بازگشت کاروان اسرا از شام به مدینه، طبق دستور امام سجاد (ع) بشیر بن حذلم اقدام به سرودن شعری در مورد مصائب شهدای کربلا و اهل بیت کرد. پس از او نیز شعرای بسیاری در مورد این حادثه در زمان ائمه معصومین شعر سرودند که از بین آن‌هامی‌توان به فرزدق، کمیت اسدی و دعبل خزاعی اشاره کرد. در دوران ائمه معصومین فشار دستگاه‌های خلافت به حدی بود که امکان برگزاری مجالس علنی عزاداری وجود نداشت و ایشان از هر فرصتی از جمله از اشعاری در قالب مرثیه برای زنده نگه داشتن قیام عاشورا استفاده می‌کردند.

● اولین عزاداری‌ها در ایران

در دوران آل بویه بدلیل گرایش شیعی حاکمان، مجالس عزاداری رونق یافت و ماه محرم وارد تعطیلات حکومتی شد. در این دوره سبکی از عزاداری به نام منقبت خوانی رونق پیدا کرد. در این سبک، منقبت خوانان در کوچه‌ها راه می‌رفتند و ذکر فضائل اهل بیت می‌گفتند و دشمنان ایشان را لعن می‌کردند. این سبک به تدریج با مجتمع شدن مجالس عزاداری به طور کامل با سبک روضه خوانی از بین رفت.

● صفویه، حکومتی سبک ساز

ظهور حاکمان صفوی و رسمی شدن مذهب شیعه فرصت زیادی را برای فراگیر شدن مجالس عزاداری فراهم کرد. در این دوره به دلیل نگاه خاص حاکمان و نیز الگوبرداری از برخی ادیان دیگر (از جمله مسیحیت) و نیز تبادلات فرهنگی با سایر اقوام، برخی مراسم خرافی وارد عزاداری ایرانیان شد. شمایل گردانی، علم (علامت)، کتل (طوق) و بیرق گردانی از ابداعات خاص دوران صفویه است که در ابتدا با مخالفت علما مواجه نشد اما بعد‌ها که عقاید عامیانه و خرافی نیز اضافه شد، گهگاه مورد تذکر علمای دین قرار می‌گرفت.

● روضه‌ای به وسعت ۵۰۰ سال

نوشتن کتاب روضه الشهدا در سال ۹۰۸ هجری توسط واعظ کاشانی، فصل جدیدی در سبک‌های عزاداری گشود. این کتاب که در ذکر مصائب شهدای کربلا است با هدف برگزاری مجالس عزاداری و با نگاه خاص عاطفی نوشته شد. بعد‌ها واعظان این کتاب را روی منابر می‌خواندند و مردم گریه می‌کردند. این کار به تدریج به روضه‌خوانی معروف شد. یکی از اشکالات اصلی این کتاب، وجود اغراق در بیان وقایع و سندیت ضعیف برخی نقل قول‌های آن بود. به گفته شهید مطهری بسیاری از خرافات در مورد حوادث عاشورا از همین زمان وارد فرهنگ عامه مردم شد.

صفویه حکومتی سبک ساز بود. در این دوران سبک‌هایی وارد عزاداری شد که قبل از آن مرسوم نبود و بدعتی ایجاد شد که بعد‌ها به شکل علنی با آن مخالفت شد. قمه‌زنی، سنگ زنی و تیغ‌زنی از جمله این سبک‌ها بودند. در زمان صفویه بنا به مصالحی، علما در مورد این سبک‌ها سکوت کردند اما در دوران ناصرالدین شاه قاجار بار دیگر این کار رواج یافت تا این‌که آیت‌ا... سید ابوالحسن اصفهانی قمه زنی را حرام اعلام کردند. در این دوره بدلیل اختلاف فتوای علما، قمه‌زنی به طور کامل از رسوم عزاداری حذف نشد. در دوره پهلوی اول این کار ممنوع اعلام شد و تا اوایل دهه هفتاد از رونق افتاد. پس از جنگ تحمیلی بار دیگر این رسم در برخی نقاط کشور احیاء شد تا این‌که با فتوای صریح آیت‌ا... خامنه‌ای در سال ۱۳۷۳ و حمایت طیف کثیری از مراجع عظام تقلید، قمه‌زنی حرام اعلام شد و برخورد با قمه‌زنان آغاز شد.

● ادبیات نمایشی به میدان می‌آید

این سبک از عزاداری که به تعزیه خوانی – یا شبیه خوانی – معروف شد از اواسط دوران قاجار رواج پیدا کرد. سبکی که به صورت یک نمایش برخی از حوادث عاشورا را بازسازی می‌کند. برخی از جامعه‌ شناسان آن را بازآفرینی مراسم سیاوشان ایرانیان باستان می‌دانند و برخی دیگر آن را اقتباس شده از مراسم مصائب مسیح معرفی کرده‌اند. این سبک در ابتدا مورد تأیید علما بود اما به تدریج به خصوص با برگزاری مجالس شاهانه توسط حکومت، عزاداری از ماهیت خود خالی شد و به امری سرگرم کننده و عرفی تبدیل گشت. به دلیل کمک‌های مالی حکومت – به خصوص ناصرالدین شاه – شکل مجالس اشرافی شد و نگاه مردم مذهبی نسبت به این مراسم عوض شد. در این دوره عده زیادی از بازیگران و مطربان برای منافع مالی تعزیه‌خوان شدند که منجر به مخالفت گسترده علما منجر شد. این سبک پس از دوره قاجار به تدریج از رونق افتاد و امروزه در برخی مناطق کشور به صورت محلی برگزار می‌شود.

● خرافه به اوج می‌رسد

در عهد ناصرالدین شاه، به دلیل توجه غیر معمول حکومت به عزاداری و نیز فاصله گرفتن هر چه بیشتر شاه از علما، علاوه بر ورود سبک‌های جدید و گاه خرافی، خرافات به کتاب‌ها نیز سرایت کرد. کتاب اسرار الشهادة ملا آقای دربندی از جمله این کتب است. کتابی که مخالفت همه علما را در پی داشت. نسبت‌های کذب و روایات جعلی از مشخصات این کتاب است. این دوره روضه خوانی‌های دروغ و کشیدن تمثال اهل بیت رواج می‌یابد و عزاداری از مسیر صحیح خود به شدت منحرف می‌شود.

● سبک‌هایی که قدیمی نشدند

از زمان ائمه معصومین بودند سبک‌هایی که هرگز دچار خرافه نشدند و همواره مورد تأیید علمای هر عصر نیز قرار گرفتند. از جمله مرثیه سرایی، نوحه خوانی، مقتل خوانی، سینه زنی و از همه مهم‌تر گریستن بر مصائب اهل بیت. این سبک‌ها با پیروزی انقلاب اسلامی به طور قابل ملاحظه‌ای تقویت شدند و بازگشت بیشتر هیئت‌های مذهبی به سبک‌های قدیمی منجر شد.

● خانم‌ها چه می‌کردند؟

حضور خانم‌ها درکنار آقایان یکی از مشخصات اصلی تمامی مجالس عزاداری و تکیه‌های مذهبی بوده است. در کنار این حضور، برخی از مراسم از جمله حلوا پزی، غذای نذری دادن، شربت درست کردن و اسپند دود کردن برای هیئت‌ها و دسته جات جزو مراسم اختصاصی خانم‌ها بوده است. در آستانه و پس از انقلاب نیز برگزاری مجالس عزاداری زنانه – با مداحی زنان – گسترش چشمگیری یافت.

● نسل‌های سوم و چهارم

از دهه هشتاد به بعد با ظهور مداحان جدید و مدل‌های جدید عزاداری، استقبال نسل‌های انقلاب و جنگ ندیده، از مراسم عزاداری رونق پیدا کرد. در کنار این حضور – که گاهی با آسیب‌هایی هم همراه بود- سبک‌های جدیدی نیز وارد فرهنگ عزاداری شدند. از جمله برپایی ایستگاه‌های صلواتی که عموما توسط جوانان و نوجوانان اداره می‌شوند. نقاشی کردن و شعار نویسی روی ماشین‌ها و اخیرا نیز تی‌شرت و شال محرم. سبک‌هایی که اگر به درستی با آن‌ها برخورد شود و معارف اهل بیت نیز کنار آن‌ها قرار گیرد، فرصتی بی‌نظیر را برای آشنایی نسل جوان کشور با فرهنگ عاشورا فراهم می‌کند.

نویسنده: حامد نادری راد