فلزی به قدمت تاریخ

می‌گویند روزی تاجری فرنگی ظرف‌های چینی را به حضور کریم‌خان زند می‌آورد و کلی از آن ظرف‌ها تعریف می‌کند. کریم‌خان زند دستور می‌دهد یک نمونه از ظرف‌های رایج آن دوران که مسی بودند …

می‌گویند روزی تاجری فرنگی ظرف‌های چینی را به حضور کریم‌خان زند می‌آورد و کلی از آن ظرف‌ها تعریف می‌کند. کریم‌خان زند دستور می‌دهد یک نمونه از ظرف‌های رایج آن دوران که مسی بودند را بیاورند و سپس هر دو ظرف را به زمین می‌اندازد، در نتیجه تاجر فرنگی هم مثل ظرف‌هایش سرشکسته می‌شود. به دور از درست یا غلط بودن این روایت، این ماجرا بسادگی نشان می‌دهد فلز مس تا چه اندازه در زندگی ایرانیان حضور داشته است، حضوری که هنوز هم ادامه دارد و تنها شکل آن عوض شده است. کاربرد‌های وسیع این فلز باعث شده استخراج آن از جستجو برای فلز خالص به صورت صنعتی دربیاید.

تصویر، کارخانه ذوب مس در مجتمع مس سرچشمه را نشان می‌دهد که در آن خاک و سنگ حاوی اکسید‌های مس برای خلوص بیشتر ذوب می‌شوند.

بنابر شواهد تاریخی، ذوب مس کاری است که از حدود ۷۰۰۰ سال قبل انجام می‌شده است. در دستان مرد یخی اوتزی متعلق به ۵۳۰۰ سال قبل که در اروپا کشف شده، تبری از جنس مس دیده می‌شود که خلوص آن به ۷/۹۹ درصد می‌رسد. آلودگی موهای او به ماده آرسنیک احتمالا نشان می‌دهد او شغلی مرتبط با ذوب مس داشته است. بنابراین ذوب مس از گذشته دور انجام می‌شده و اکنون تنها تکنیک‌ها، روش و حجم آن تغییر کرده است. همان‌طور که در عکس دیده می‌شود یک پاتیل بزرگ مشغول خالی‌کردن یا تحویل مواد مذاب به بخش ریخته‌گری است. این پاتیل به وسیله جرثقیل بزرگی که در بالای کارخانه حرکت می‌کند، حمل می‌شود و یک تکنسین از پایین به راننده جرثقیل فرمان می‌دهد.

همان‌طور که مورد مرد اوتزی به ما نشان داده در حین عملیات ذوب مس مقادیر زیادی گاز‌های سمی و خطرناکی مثل اکسید‌های گوگرد و آرسنیک تولید می‌شود، این تکنسین مثل بقیه پرسنل این بخش باید ماسک به صورت بزند. مس تولید‌شده از این بخش به بخش پالایش و الکترولیز می‌رود تا خلوص آن به بالای ۹۹ درصد برسد. این مس سپس در صنایع مختلفی مثل الکترونیک، دارویی و غذایی به کار گرفته می‌شود. راستی آیا شما در خانه هنوز از ظروف مسی استفاده می‌کنید؟

علی رنجبران