مهاجرت

مهاجرت واژه ای است که برای انواع حرکات جمعیتی بین قلمروها که منجر به تغییر دائم با نیمه دائم مکان سکونت شود واژه مهاجرت در فرهنگ فارسی معین به معنی از موطن خود بجایی دیگر انتقال کردن, آمده است

● تعریف مهاجرت

مهاجرت واژه‌ای است که برای انواع حرکات جمعیتی بین قلمروها که منجر به تغییر دائم با نیمه دائم مکان سکونت شود. واژه مهاجرت در فرهنگ فارسی معین به معنی از موطن خود بجایی دیگر انتقال کردن، آمده است. همچنین در لغت نامه دهخدا به معنی ترک دیار گفتن و در مکان دیگر اقامت کردن می‌باشد. مهاجرت به معنی اعم کلمه عبارت است از ترک سرزمین اصلی و ساکن شدن در سرزمین دیگر به طور دائم و یا موقت. ولی به معنی اخص کلمه که مهم‌ترین نوع تحرک جمعیت می‌باشد. عبارتست از جابجایی دسته جمعی یا انفرادی انسان‌ها به طور دائم بدون قصد بازگشت به مبدأ.

متأسفانه اتفاق نظر کلی در مفهوم مهاجرت بین صاحبنظران وجود ندارد ولی به طور کلی شاید بتوان مهاجرت را از دیدگاه جغرافیای جمعیت چنین تعریف کرد که مهاجرت عبارتست از جابجایی بین دو واحد جغرافیایی و به عبارت دیگر ترک یک سرزمین و اسکان در سرزمین دیگر.

● انواع مهاجرت

مهاجرت‌های به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که در زیر به چند نمونه اشاره می‌شود.

▪ بر حسب مدت:

۱) فصلی

۲) موقت

۳) دوره‌ای

۴)‌ دایمی

▪ بر حسب فاصله:

۱) کوتاه مدت یا کوتاه فاصله

۲) بلند مدت یا بلند فاصله

▪ بر حسب انگیزه:

۱) تحصیلات

۲) تأهل

۳) انتقال شغلی

۴) خدمت سربازی

۵) فشارهای سیاسی، طبیعی و ... .

▪ بر حسب قلمرو سیاسی:

۱) داخلی

۲) خارجی

▪ بر حسب خواست مهاجر:

۱) اختیاری

۲) اجباری

▪ بر حسب تعداد مهاجر:

۱) فردی

۲) گروهی

▪ بر حسب قانونی و غیر قانونی بودن:

۱) مهاجرت‌‌های قانونی

۲) مهاجرت‌های غیر قانونی

● علل مهاجرت

به منظور بررسی علل مهاجرت‌ها، جغرافیدانان با مشکل مواجه می‌شوند. زیرا قاعده‌ای منسجم برای مهاجرت وجود ندارد. علت‌ها و انگیزه‌ها برای مهاجرت گوناگون و در عین حال مکمل یکدیگرند.

عواملی که بر مهاجرت مؤثرند را می‌توان در یک دسته‌بندی کلی به چهار دسته تقسیم کرد. این عوامل را می‌توان در مهاجرت‌های روستا ـ شهری مؤثر دانست:

۱) عوامل آموزشی

در قدیمی‌ترین آثار مرتبط به شناخت عوامل مؤثر در مهاجرت‌های روستا به شهر، آموزش همگانی بعنوان مهم‌ترین دلیل مهاجرت جوانان مطرح است.

گوستاولوبون نویسنده فرانسوی در کتاب روانشناسی توده‌ها می‌گوید:

اگر آموزش و پرورش ما تنها بی فایده بود می‌توانستیم به حال بچه‌های بدبخت اکتفا کنیم اما آموزش و پرورش متضمن خطر بسیار جدی‌تر است. کسانی که آموزش می‌بینند نسبت به شرایطی که در آن متولد شده‌اند نفرت شدید پیدا می‌کنند و در پی فرار از آن بر می‌آیند.

نظریه‌های متعددی وجود دارند که سعی نموده‌اند تا رابطه بین مهاجرت و تحصیلات را تبیین کنند. یک نظریه مهاجرت را وسیله‌ای می‌داند که فرد تحصیل کرده بازده دانش و مهارت‌های خود را به حداکثر می‌رساند. افرادی که تحصیلات رسمی دارند. بویژه آنهایی که در دوره دبیرستان یا بالاتر هستند می‌توانند در بخش دولتی یا تجاری مشاغلی را به دست آورند. این مشاغل خوب در مراکز شهری مهم قرار دارند، از این رو مهاجرین به این شهرها گرایش می‌یابند. یافته‌های مشابهی در غنا کنیا، ترکیه و تایلند این نتیجه را تأیید می‌کنند که تحصیلات بعنوان وسیله‌ای که آرزوهای دانش آموزان را تغییر می‌دهد مورد توجه است.

۲) عوامل اقتصادی

نوشته‌های مربوط به اواخر دهه پنجاه و اوایل دهه ۶۰ که در آثار لوئیس، تودارو، فی ورانیس، هاریس و استیگلیتز مشهود است، دلایل اساسی مهاجرت‌های روستا به شهر را به ساختارهای اقتصادی مرتبط می‌سازند. نوشته‌های آن دوره که ارجاعات عمده در مطالعات اخیر نیز بوده است با تأکید بر سیاست‌های تعادل منطقه‌ای مهاجرت را ناشی از عدم تعادل میان مناطق مختلف می‌دانند. در بررسی‌های موردی در پاره‌ای از مناطق روستایی مکزیک در ناحیه توکسی که توسط لوردس آریزپ انجام گرفته است سطح بالای بیکاری، ارائه تصویر نادرست از مشاغل سنتی، شرایط نامتوازن در نظام‌های مبادله بخصوص جهت تولیدات کشاورزی، مالیات‌ها و ادغام در بازارهای ملی از مهم‌ترین دلایل مهاجرت‌های روستا به شهر محسوب می‌شوند.

۳) عوامل اجتماعی

عوامل اجتماعی به اشکال گوناگون آشکار می‌شوند مثلاً در بسیاری از کشورها از جمله هند رسوم اجتماعی مانند نقل مکان عروس به محل اقامت داماد و حرکت زنان به محل اقامت شوهرانشان در زمان اولین زایمان موجب افزایش معنی‌دار تعداد مهاجران شده است. مسئله آزادی‌های مذهبی از دیگر عوامل مهم اجتماعی مهاجرت در گذشته و حال شمرده می‌شود.

تماس فرهنگی، فراهم بودن اطلاعات، مناقشات سیاسی حکومتی نیز از عوامل دیگر اجتماعی است که همگی بر روند مهاجرت تأثیر می‌گذارند. فاوست و همکاران معتقدند که از دیدگاه نظری چهار عامل در تصمیم‌گیری برای مهاجرت مؤثر هستند:

الف) فشارهای بوم شناختی

ب) عوامل هنجاری

ج) انگیزه‌های اقتصادی

د) انگیزه‌های روانشناختی

وی آن گاه به ترسیم ماتریس هزینه ـ فایده مهاجرت می‌پردازد و تصمیم به مهاجرت را تابعی از هزینه‌ها و منافع آن می‌داند. فاوست همچنین معتقد است که بین دلایل و انگیزه‌های شخصی و ویژگی‌های ساختاری در ابعاد اجتماعی و اقتصادی با ارزش‌های مورد انتظار از مهاجرت را در هفت مؤلفه ثروت، منزلت اجتماعی، آسایش، تحرک، آزادی عمل، استقلال، وابستگی و اخلاقیات خلاصه می‌کند و به تشریح هر یک در ارتباط با انگیزه‌های شخصی و ویژگی‌های شخصی و ویژگی‌های ساختاری و اجتماعی می‌پردازد.

۴) عوامل جمعیت شناختی

نقش عوامل جمعیت شناختی در کنترل جریان‌ها مهاجرت بسیار مهم است. ناهمگنی مناطق و نرخ افزایش طبیعی جمعیت اساس همه جابجایی‌های جمعیتی است. عوامل مؤثر جمعیت شناختی رابطه بسیار نزدیکی با منابع منطقه و رشد جمعیت دارد. به بیان دیگر فشار جمعیت آن طور که بر حسب ارتباط بین منابع انسانی و فیزیکی منطقه بیان می‌شود عامل جمعیت شناختی مهمی برای همه انواع مهاجرت شمرده می‌شود. بنابراین از دیدگاه ارتباط فیزیکی و انسانی میان مناطق کلید درک روندهای مهاجرت شمرده می‌شود.

بدین ترتیب ملاحظه می‌شود که عوامل موثر بر روند مهاجرت را نمی‌توان تنها به یک عامل وابسته دانست. بلکه چندین عامل بر این روند مؤثر است. مایکل تودارو در کتاب مهاجرت داخلی در کشورهای در حال توسعه عوامل مؤثر بر جریان مهاجرت را علاوه بر عوامل اقتصادی شامل عوامل زیر می‌داند:

۱) عوامل اجتماعی، شامل میل مهاجرین برای دور شدن از فشارهای سنتی ساختارهای اجتماعی روستایی باز دارنده.

۲) عوامل فیزیکی، شامل فاجعه‌های اجتماعی و جوی نظیر سیل، خشکسالی و قحطی که مردم را به جستجوی محیط دیگر برای زندگی مجبور می‌کند.

۳) عوامل جمعیتی، شامل کاهش نرخ مرگ و میر و نرخ‌های بالای رشد جمعیت روستایی که با آن همراه است و منجر به تراکم سریع جمعیت روستایی می‌شود.

۴) عوامل فرهنگی، شامل روابط خانوادگی گسترده شهری که امکان تأمین مالی اولیه برای مهاجرین جدید و جذب آنان به زرق و برق شهری را فراهم می‌کند.

۵) عوامل ارتباطی، که نتیجه بهبود حمل و نقل، سیستم‌های آموزشی شهری و اثار نوگرایانه رادیو تلویزیون و سینما است و آثار موانع مداخله کننده‌لی را تغییر می‌دهد.

همان طور که مشاهده شد مایکل تودارو نیز بعنوان یک اقتصاددان معتقد است که مهاجرت و روند آن بر آیند یک عامل نیست و عوامل متعددی در روند مهاجرت موثر است. مطالعه پدیده مهاجرت از روستا به شهر زمانی از ارزش و اعتبار علمی برخوردار می‌شود که بتواند از روش سیستمی نهایت استفاده را بعمل آورد. در این شیوه پیوند متقابلی بین اجزاء حاصل شده و تأثیر هر یک از عوامل در اجزاء مورد مطالعه و بررسی قرار گرفه و آنگاه با استفاده از روش استقرایی، تعمیم پذیری مناسبی از نتایج تحقیق به دست می‌آید.