جامعه ای در ابعاد یک ماشین

یکی از جالب ترین حوزه های عمومی در کشور ما برای پرداختن به امور سیاسی و اجتماعی تاکسی است تحلیل های سیاسی راننده تاکسی از چه نوعی است چرا افراد با هر درجه ای از آگاهی در این تحلیل ها عمدتا وارد می شوند

یکی از جالب‌ترین حوزه‌های عمومی در کشور ما برای پرداختن به امور سیاسی و اجتماعی تاکسی است. تحلیل‌های سیاسی راننده تاکسی از چه نوعی است؟ چرا افراد (با هر درجه‌ای از آگاهی) در این تحلیل‌ها عمدتا وارد می‌شوند؟

اولین نکته‌ای که بیش از هر چیز جلب توجه می‌کند این است که تاکسی یک حوزه عمومی است، مکان عمومی به عنوان فضایی برای گفت‌وگو. در واقع حوزه عمومی امکانی در زندگی جمعی انسان‌هاست که با تحقق آن، افراد جامعه می‌توانند از طریق یکدیگر به سخن آیند و با مفاهمه به امر عمومی توجه کنند و آن را مورد بحث و گفت‌وگو قرار دهند. در حوزه عمومی افراد در وضعیتی آزاد، دور از تحمیل‌ها و اجبارها، امر عمومی را مورد بحث و نظریات یکدیگر را مورد ارزیابی قرار می‌دهند، و به این وسیله، امکان رسیدن به یک توافق جمعی واقعی را به حداکثر می‌رسانند. این گفت‌وگو و مفاهمه و توافق، از آنجا که مبتنی بر نیروهای هدایت‌کننده‌ای چون قدرت و پول و تبلیغات نیستند، نتایجی متفاوت با برداشت‌های معمول را می‌آفرینند.

بر همین اساس نیز در برخی موارد تاکسی به مثابه رسانه‌ای عمل می‌کند که تلاش در جهت‌دهی به افکار مسافران را دارد. اما نکته جالب توجه در تاکسی مشارکت آزادانه، مصرف‌کنندگان اطلاعات است. مسافران تاکسی می‌توانند نه مصرف‌کننده‌ ایده بلکه تولید کننده ‌ایده باشند، همین ویژگی سبب می‌شود با اشتیاق به سخن می‌آیند. در واقع ویژگی اظهارنظر شفاهی و آسانی ابراز عقیده در یک محیط محدود غیر از محیط خانواده و کار سبب می‌شود افراد با مشارکت بیشتری در بحث‌ها شرکت کنند.

به تعبیر بسیاری از جامعه‌شناسان حوزه عمومی حوزه عقلانی و حقیقت‌یاب و حقیقت‌ساز جامعه است. این حوزه، عرصه فکر، گفت‌وگو، استدلال و زبان است. بازی زبانی همچنین برای راننده‌ای که روزی حداقل هشت ساعت مشغول به کار است بزرگ‌ترین سرگرمی است برای گذران زمان. در واقع یک راننده تاکسی در کشور ما از تمام شرایط لازم برای شکل‌دهی به یک حوزه عمومی کامل برخوردار است. وی یک مکان عمومی در اختیار دارد که هیچ محدودیتی برای هیچ‌یک از اقشار، برای شرکت در آن ندارد. افراد با هرذهنیت و وابسته به هر قشر اجتماعی، می‌توانند از تاکسی استفاده کنند، و هیچ پیش شرطی برای ورود افراد به بحث‌ها در تاکسی وجود ندارد.

ماهیت سیار بودن تاکسی نیز مزید بر علت می‌شود تا افراد با طیب‌خاطر در بحث‌ها شرکت جویند. سیار بودن تاکسی همچنین ماهیت بحث‌های مطرح شده در تاکسی را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. از آنجا که این تحلیل‌ها به صورت آنی و بدون پشتوانه نظری و آگاهی ارائه می‌شود و همچنین در گفت‌وگوهای جدلی بدون استدلالات و رعایت اصول گفت‌وگو، در مدت زمان کوتاه (سوار و پیاده شدن از تاکسی) انجام می‌شود، در یک دور باطل، بی‌پایه و اساس‌تر می‌شود. البته این شرایط گاهی بازتابی از فضای کلی جامعه هم باشد.

همچنین ماهیت سیار بودن تاکسی در بسیاری موارد سبب می‌شود افراد بدون ترس از رویارویی دوباره با همنشینان و راننده، تجربیات زندگی خود را بدون کم و کاست و به‌صورت زنده در اختیار سایر طرف‌های گفت‌وگو قرار دهند.

یک پدیده دیگر هم تاکسیران‌های تحصیلکرده هستند. البته باید این نکته را اضافه کرد که پدیده تاکسیران‌های تحصیلکرده در ایران و در حتی کشورهای غربی پدیده جدیدی نیست. تفاوتش شاید این باشد که در ایران افراد تحصیلکرده بیکار ما به جای این که رسما تاکسی برانند بیشتر ناچار از اقدام به مسافرکشی با اتومبیل‌های شخصی‌شان می‌شوند، اما در کشورهای غربی به طور رسمی به این شغل رومی‌آورند. در واقع گرفتاری‌های مالی رانندگان و فشارهایی که در نتیجه این گرفتاری‌ها روی دوش خود احساس می‌کنند موجب می‌شود که بیشتر از همیشه از این وسیله استفاده کنند.

از ترافیک نیز می‌توان به یکی از عوامل تاثیر‌گذار در بحث‌های سیاسی و اجتماعی بویژه در شهر تهران یاد کرد. در واقع حضور طولانی‌مدت و مداوم در تاکسی‌ها سبب می‌شود افراد برای گذران وقت خود به طرح بحث‌های مختلف روی بیاورند که بحث‌های سیاسی و اجتماعی به دلیل دامنه فراگیری بیشتر، در اولویت هستند. همچنین خود ترافیک به‌مثابه غیردموکراتیک‌ترین پدیده شهری که با انبوهی از خودخواهی‌ها، حق‌کشی‌ها، ریاکاری‌ها، قانون‌گریزی‌ها، خودشیفتگی‌ها، فردیت‌زدگی‌ها از سویی و در برخی از موارد با عدم پیش‌بینی و برنامه‌ریزی‌های کلان شهری از سوی دیگر درآمیخته، یکی از بحث‌های مطروحه همیشگی در تاکسی است.

یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار در مطرح شدن مسائل در تاکسی، محیط کوچک و خودمانی آن است؛ افراد به راحتی می‌توانند در این محیط از اظهارنظرهای شفاهی یکدیگر آگاهی یابند. نکته قابل توجه این که ون‌ها که چند سالی است به ناوگان حمل و نقل شهری اضافه شدند تمام ویژگی‌ها و شرایط تاکسی را برای مطرح‌شدن بحث‌های مهم در اختیار دارند ولی به دلیل ویژگی‌های سخت‌افزاری، به ندرت بحث‌هایی از این دست در آن شکل می‌گیرد.

تاکسی، جزئی از اجتماع است و ماکتی برای نشان دادن پیچیدگی‌های آن؛ همان محیط آشنایی که بسیاری از ما مجبور به گذراندن لحظاتی از زندگی خود در درون آن هستیم. شاید حتی بتوان با ریز شدن در بسیاری از بحث‌های مطروحه در تاکسی‌ها مانند گرانی فلان وسیله یا عملکرد فلان چهره سیاسی، بحث روزانه درباره جامعه با همان کلیشه‌های آشنا، حکایت امروز و دیروز، حکایت شهر و خودروهای بی‌شمارش، حکایت اخلاق اجتماعی، تضادها و نگرش‌های متفاوت، گلایه‌های پدر از پسر، خندیدن، گریستن و هزار موضوع ریز و درشت دیگر به بسیاری از معضلات اجتماعی پی برد.

مصطفی کریمی