شیوه‌های سنتی تقسیم آب در ایران

ایران به سبب داشتن وضع جغرافیایی ویژه‌ای مانند عرض جغرافیائی ( بین ۳۰-۶۰ درجه عرض شمالی) ، وجود رشته کوهها و ارتفاعات که دورادور این فلات مرتفع را گرفته است سبب شده است که دامنه‌های …

ایران به سبب داشتن وضع جغرافیایی ویژه‌ای مانند عرض جغرافیائی ( بین ۳۰-۶۰ درجه عرض شمالی) ، وجود رشته کوهها و ارتفاعات که دورادور این فلات مرتفع را گرفته است سبب شده است که دامنه‌های مشرف به خارج آن از رطوبت بیشتری برخوردار شده ولی دامنه‌های داخلی آن نعمت آب و باران و بقدر کافی کای برخوردار نباشد. وجود کوههای البرز رد شمال و کوههای زاگرس در غرب و جنوبغربی و یا رشته کوههای در شرق و غرب، ابرهائی را که از دریای خزر و یا از اقیانوس اطلس و هند بطرف ایران می آیند، از حرکت بازداشته و آنها را تبدیل به باران،‌می ناید و بدین جهت منطقه شمال ایران، در ساحل خزر و یا دامنه‌های غربی کوههای زاگرس سرسبز و خرذم بوده و تا اندازه‌‌ای نزولات آسمانی نیازهای کشاورزی را مرتفع می نماید. ولی نواحی دیگر ایران بخصوص نواحی کویر، در مقابل بی آبی و آفاب داغ آسمان صاف ایارن زندگی تب آلودی را می گذرانند. از طرفی مقدار باران سالیانه ایران حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب است که حد متوسط آ از ۲۸ سانتیمتر برای کل ایران تجاوز نخواهد کرد، که این ½ باران متوسط سالانه کره زمین است(۸۶ سانتیمتر× . ملاحظه میشود که ایران اصولا سرزمین خشک و بی آب است در صورتی که این مقدار باران در افغانستان ۵۸ سانتیمتر در ژاپن ۱۶۰ سانتیمتر در اروا ۶۲ سانتیمتر و در آمریکای جنوبی ۱۳۵ سانتیمتر است.(۱)

در دشتهای وسیع ایران نیز بعلت بارندگی‌های پراکنده و بخصوص بالا بودن درجه حرارت ،‌قبل از آنکه آب باران در سطح زمین جاری شود دوبار تبخیر و بجو باز میگردد.

مسلم است که استفاده از این بارنها با چنین است موقعیتی مشکل است. منابع آبی ایرانی نیز محدود است. رودخانه‌ها که بسیاری از آنها درذتابستان خشک و بعضی‌ها کم آب‌اند و فقط تعداد اندکی از این رودخانه دائمی است و بالاخره چشمه‌ها و دریاچه‌ها. بجز اینها، از منابعی مانند قنات،‌زهکشیها، آبهای عمقی نیز استفاده میشود که حمدالله مستوفی از این انواع آبیاری مصنوعی چنین یاد کرده است:

آبیری دستی- آبیاری ز رودخانه – آبیاری بوسیله کاریز- آبیاری بمدد چاه.

بهر حال با ملاحظه این ابی‌ها و اندک مقدار باران و نیاز روستاها به آب و کشت ، مشاهده میشود که این نیازها، سبب دقت و تفکر رستائی شده و در نتیجه این اندیشه شگرف ااظطراری، به کشف مسائلی نائل آمده است، که این توانائی ،‌او را از آبی و خشک شدن گیاهان و درختان و مزرعه‌اش نجات داده است.

بعلت کمی اب دئرروستاها و مناطق کویری و خشک، روستائی با تجه به تبخیر شدن آبی هنگام انتاقل آن ازجائی به جائی و یا احیانا ناکافی بودن آن، در تقسیم آب، ازآبیاری کوزه‌ای استفاده کرده است. بدین ترتیب که کوزه را از آب چاه پر کرده و در کنار ریشه درخت قرار میدهند و آبی که به آرامی از کوزه میتراود گیاه را زنده نگه میدارد.

و یا جهت صرفه جوئی در آب و یا در فقدان آن، تخمه‌های خربوزه و هندوانه را در یشه گیاهان خار مانند کشت میدهند. بدین ترتیب که ریشه خاری را که ریشه‌اش مستقیم به پائین رفته است ر آورده و در انتهای ریشه آن شکافی ایجاد میکنند، سپس تخمعه خربوزه و هندوانه را در آن شکاف ریشه قرار داده و در جای خود قرار میدهند و آنگاه از آب سیرابش می کنند.

تمه‌ها در آن محل به کمک ریشه آن خار رشد نموده و نضخ خواهد کرد، و یا همچنین جهت جلوگیری از تبخیر ،‌اطراف گیاه را با کاه و نظایر آن پر میکنند.

همه اینها نشان دهنده اینست که زمینهای خشک و تشنه ایران تا چه اندازه از بی آبی در عذاب ایت. دعاهای باران نتیجه این آبی‌ها در فرهنگ مردم است.

البته این آبی‌از ویژگیهای انحصاری ایران نیست، بیشتر ممالک دنیا، با همه پیشرفتهای اقتصادی و تکنولژی هنوز هم از آبی در امان نیستند. هم اکنون جهت صرفه جویی در آب بسیاری از ممالک از بیاری قطره‌ای استفاهد می کنند که اسرائیل موجد آن بوده است.

باری این کمی آب از دیدگاه جامعه شناسی سبب شده است که حس تعاون و همبستگی در فاراد بوجود آید و آنرا، بین خود طوری تقسیم نمایند که همگی ازآب برخوردار باشند.

وجود جمعیت و مزارع بیشتز و آب اندک ، مشکلاتی عهمراه داشه استکه در نتیجه سازمان‌‌های بوجود آمده و در تنظیم و قسیم آب مردم را ارهنمائی کرده است. این سازمانها طوری تنظیم شده بودند که کمتر اختلافی لاینحل باقی میماند.

دکتر نصرالله پورافکاری

http://www.ichodoc.ir