ضرورت بررسی نقش مربیان بهداشت در آموزش و پرورش

جای خالی ۰۰۰ ۱۱۵ مربی بهداشت مدارس

اول روان و جسم باطراوت، بعد آموختن علم و دانش و پرورش استعدادها. مربی بهداشت پلی مطمئن بین این لازم و ملزوم است. هر انسانی در هر سن و شغلی همان قدر که به غذا نیاز دارد به تندرستی، حفظ و ثبات روان و جسم نیازمند است.

این الزامات حیاتی از اوان کودکی و آموزش ابتدایی حکم پرونده وضعیت صحت و بهداشت هر فرد را دارد که نخست در محیط خانواده و سپس در متن مدرسه، پیوسته باید مراقبت شود. فلسفه لزوم وجود مربی بهداشت در مدارس، به نوعی آشکارکننده این است که دانش آموز باید هیچ گونه مشکل روحی و جسمی نداشته باشد تا بتواند الفبای علم و دانایی و پیشرفت را سرمایه آتی خود کند.

● کمبود مربی بهداشت

«طبق تعریف قانونی باید به تعداد هر مدرسه یک مربی بهداشت و در نتیجه ۰۰۰/۱۲۸ مربی وجود داشته باشد ولی این گونه نیست و فقط ۰۰۰/۱۳ مربی بهداشت داریم.»

این گفته وزیر آموزش و پرورش به خبرگزاری مهر در اوایل مردادماه سال جاری است. تفاوت این دو رقم؛ ۰۰۰/۱۱۵ و میزان کمبود نیروی مربی بهداشت در مدارس است. اما این که گفته شده و می شود مطابق استانداردهای جهانی به ازای هر ۷۵۰ نفر دانش آموز باید یک مربی بهداشت در یک مدرسه وجود داشته باشد، باید گفت احتمال این که وضعیت بهداشت و پیشگیری به هنگام بروز مشکل بهداشتی و جسمی و درمان به موقع دانش آموزان در مدارس پایین از این شاخص مورد تهدید بیماری قرار بگیرد، دور از انتظار نیست.

محور دیدگاه یک کارشناس خبره آموزش و پرورش، چند و چون کمبود نیروی مربی در مدارس است. آنجا که محدودیت فعالیت بهداشتی را مطرح می کند، علت را بی توجهی و در چارچوب حد و مرز تعیین شده می داند و این که به ازای هر ۷۵۰ نفر دانش آموز یک مربی باشد. درحالی که به باور او می باید در برابر هر دانش آموز، مربی بهداشت باشد. وی اما این را هم می گوید که موضوع تندرستی با توجه به وسعت آن، به دستگاه های دیگر علی الخصوص وزیر بهداشت به عنوان متولی سلامت و بهداشت نیاز دارد. آموزش و پرورش به تنهایی نخواهد توانست مشکل کمبود مربی را برطرف کند.

● نگرش محدود به فعالیت بهداشتی

پیش کلام «کیومرث امجدیان»، کارشناس خبره آموزش و پرورش این است: بسترهای لازم برای شکوفایی استعدادهای آدمی باید همه جا باشد. وی می گوید: «یکی از ابعاد رشد همه جانبه دانش آموزان، جنبه جسمانی و سلامت آنان است.»

به گفته او لازمه رسیدن به سلامت، ایجاد بسترهای پایدار در آموزش و پرورش است. البته سلامت، بستر گسترده ای دارد که تنها در حیطه وزارت آموزش و پرورش نمی گنجد و دستگاه های دیگر هم در این زمینه به ویژه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مسئولیت دارند. در این حال، اما آموزش و پرورش فعالیت بهداشتی را محدود می نگرد. دلیلش این است که توجه به بهداشت و سلامت را در قالب شاخص هایی محدود مورد توجه قرار داده است و در به کارگیری نیروی انسانی که یکی از عوامل اصلی تأثیرگذار در آموزش و پرورش است بی توجهی صورت گرفته چون به ازای هر ۷۵۰ نفر دانش آموز یک مربی بهداشت وجود دارد. درحالی که می تواند به جای شاخص به کارگیری نیروی انسانی، فعالیت بهداشت و سلامت به عنوان مبنای کار قرار گیرد. یعنی این که به هر عده دانش آموز میزان فعالیت بهداشتی صورت پذیرد و سر جمع آن مورد محاسبه قرار گیرد.»

● فعالیت بهداشتی به ازای هر دانش آموز

«امجدیان» در ادامه، با بیان این که در وضعیت امروز در مدرسه ای که ذیل ۷۵۰ نفر دانش آموز باشد دیگر مربی تعلق نمی گیرد، می افزاید: «به اعتقاد من باید به ازای هر دانش آموز، فعالیت ساعت بهداشتی قرار گیرد ولو اگر ۲۰ دانش آموز برای آن مدنظر باشد که این وظیفه را در آموزش و پرورش به عهده مدیر مدرسه سپرده اند درحالی که اساسا هیچ اقدامی صورت نمی گیرد و در مدرسه ذیل ۷۵۰ دانش آموز، مربی بهداشت نیست.»

وی می گوید: «معتقدم حتی آنچه به کار گرفته می شود برای شاخص ۷۵۰ دانش آموز هم، بسیار فلاکت بار است.»

از این کارشناس، درباره چگونگی برون رفت از چنین وضعیتی را می پرسم.

وی اظهار می دارد: «اعتقاد دارم باید دستگاه های متولی سلامت بهداشت دراین امر مشارکت جدی داشته باشند. چون مشارکت ضعیف است. بنابراین، باید آموزش و پرورش با وزارت بهداشت تعامل داشته باشد و وزارت بهداشت نیروهای مربی در اختیار آموزش و پرورش قرار دهد تا به امر بهداشت و براساس حداقل شاخص جهانی، بپردازند. کلام آخر این که آموزش و پرورش به تنهایی نمی تواند در مدارس مربی بهداشت داشته باشد.»

● مربی؛ فرصتی برای بررسی وضع بهداشتی بچه ها

«محمودی» کارمند وزارت خارجه، وجود مربی بهداشت مدارس را در تامین سلامت و پیشگیری از مشکلات جسمی دانش آموزان لازم و مثبت می داند. به گفته او مربی بهداشت این فرصت مناسب و به هنگام را برای بچه های دبستانی فراهم می کند که مشکلات جسمی، بیماری پوستی، موی سر و آلودگی زیرناخن ها را نداشته باشند. اگر خدای ناکرده دانش آموزی ناراحتی جسمی داشته باشد در صدد درمان یا پیشگیری از گسترش عارضه بیماری اش برخواهد آمد و یا به مرکز درمانی هدایت می کند. همچنین مربی بهداشت بایست بر حرکات نرمشی صبحگاهی دانش آموزان در صحن مدرسه نظارت داشته باشد که حرکات نامناسب با شرایط جسمانی بچه ها نباشند.

● پارسال هم مربی بهداشت نداشتیم

«علیرضا» دانش آموز مقطع راهنمایی مدرسه شهید باهنر در یکی از مناطق تهران است که در شیفت بعدازظهر تحصیل می کند.

از او می پرسم: مربی بهداشت در مدرسه دارند؟ می گوید: «امسال مربی بهداشت تاکنون نداشته ایم»- پارسال چی؟

- «پارسال هم مربی بهداشت نداشتیم.» نظرش را درباره وجود مربی بهداشت برای سلامت بچه ها، می پرسم.می گوید: «مربی بهداشت برای سالم بودن بچه ها درهر مدرسه ای لازم است. چون ممکن است شاگردی ناراحتی بدنی داشته باشد و یا در بازی توی مدرسه دست یا پایش ضربه بخورد که اگر مربی باشد فوری معاینه می کند و یا اگر حادتر باشد به پزشک و درمانگاه می فرستد.»

نبود مربی رسمی بهداشت در یک مدرسه راهنمایی دخترانه، مدیریت مدرسه با گماشتن یک مربی بازنشسته بهداشت نسبت به رفع و پیشگیری ناملایمات جسمانی برخی از دانش آموزان اقدام می کند. این مربی اما دو روز در هفته به مدرسه می آید. بقیه روزها، این معاون مدرسه است که موارد نه چندان سخت مخل سلامت دانش آموز مبتلا به را رفع و رجوع می کند که به گفته او یک جور مسایل بهداشت مدرسه را می چرخاند.

● مربی بازنشسته با بودجه مدرسه

به روایت «طیبه ستاریان» معاون مدرسه راهنمایی دخترانه یاس نبی«ص» که از یک سال پیش به صورت هیئت مدیره اداره می شود، پیشتر مربیان بهداشت در مقطع ابتدایی تمام روز در مدارس بوده و فعالیت می کردند. در مقطع راهنمایی به عده دانش آموزان، مثلا برای هر مدرسه با حدود ۲۰۰ نفر، در دو روز نسبت به امور نگاهداشتن تندرستی و درمان پذیری جسمی و روحی هر دانش آموزی که چنین مشکلی داشت اقدام می شد. اما حال حدود ۵-۴ سال است که مربی رسمی بهداشت در مدرسه راهنمایی شان ندارند. برای جبران این کمبود، خودشان از بودجه مدرسه یک مربی بازنشسته بهداشت را فراخوانی کرده اند که هر هفته دو روز می آید امور مربوط به بهداشت دانش آموزان را انجام می دهد. لیکن به نظر می رسد این دو روز کافی نیست. اما همانگونه که اشاره رفت، توان مالی مدرسه اجازه نمی دهد این مربی هر روز در مدرسه حضور یابد و فعالیتش را ادامه دهد. به همین دلیل مربی فوق فعالیتش خلاصه می شود در مثلا نگاه کردن سلامت موی سر بچه ها، معاینه چشم، تشخیص فرضا نقص ستون فقرات و امثالهم. موضع دیگر به اختصار، این که بچه های مقطع ابتدایی برخی مدارس که دارای دفترچه سلامت هستند و باید هرساله به لحاظ جسمی، روحی و اندازه گیری قدشان بررسی شود، موقعی که به مقطع راهنمایی می آیند دیده می شود مشکلات زیاد بهداشتی دارند.

● معاون مدرسه در نبود مربی بهداشت

با توجه به حضور دو روز یک مربی بهداشت در مدرسه، مابقی دیگر روزهای هفته، رسیدگی به امور سلامت و بهداشت دانش آموزان، چگونه خواهد بود؟

این سؤالم را «خانم ستاریان» چنین پاسخ می دهد: «بقیه روزها اگر بچه ای دچار مشکل بهداشتی شود ناچار خودم فوری پیگیر راه علاجش می شوم. البته این مستلزم آن است که سوابق ناراحتی او را داشته باشم. براین مبنا مثلا به بچه دیابتی سریعتر آب قند داده می شود. ما براساس وظیفه انسانی یک جوری کار بهداشت مدرسه مان را می چرخانیم زیرا تخصص این حرفه را نداریم. رسیدگی به مشکلات بهداشت و سلامت مربوط به متخصص درمانگر و درمان شناس مجرب است. به همین علت است که وجود هر روز مربی بهداشت در مدارس لازم است چرا که هر روز بچه ها ممکن است با مشکل روبه رو شوند.»

درازنای کوچه نسبتا باریک در آن نیمروز گرم پاییزی دقایقی در سکوت فرو رفته است که صدای کوبش ته فلزی عصای مرد سالخورده محلی روی پله سنگی جلوی در خانه ای همانند پرتاب ریگی به سطح ساکت آب، حریر آرامش را چروکیده می کند... چند دقیقه پیش بچه ها با شور و

سر و صدا موسیقی خوش مرخص شدن از مدرسه را در گذرگاه های محل نواخته بودند... یک دو نفر آخرین دانش آموزان مدرسه شهدای مرصاد راهی خانه شان هستند...

کارشناسان معتقدند برنامه ریزان، معماران، سازندگان و اداره کنندگان فردای هر کشوری، دانش آموزان هستند و نباید به علت غفلت های بهداشتی در مدارس، جسم سالم، روان پرنشاط و پویندگی ذهنشان آسیب ببیند، اما در برخی از مدارس کمبود شدید مربی بهداشت همچنان دیده می شود، از طرفی هم کلیدسرای سلامت و بزرگراه بهداشت در زنگار امکانات بودجه ای نهفته است.

● سیر تحولات بهداشت مدارس

۷۴ سال پیش در سال ۱۳۱۵ آیین نامه بهداری مدارس در دو فصل و ۲۱ ماده تصویب می شود و نام «صحیه» به بهداری آموزشگاه ها تغییر می یابد. در سال ۱۳۵۰ به منظور تربیت نیروی انسانی، مدارس عالی بهداشت در تهران و استان های خراسان، اصفهان، آذربایجان شرقی و فارس تاسیس می شود و برای نخستین بار دوره ۲ساله آموزش مراقبان بهداشت برقرار می شود و تا سال ۱۳۵۷ حدود ۷۰۰۰نفر مراقب بهداشت جذب وزارت آموزش و پرورش می شوند. اما هدف کلی ایجاد بهداشت مدارس، آموزش و پرورش کودکانی متعادل و سالم است که دارای رشد طبیعی باشند و هیچ گونه اختلالی در آنان از لحاظ فکری، جسمی و عاطفی مشاهده نشود.

دفتر سلامت وزارت آموزش و پرورش با طرح این وجه تسمیه، سیر تحولات علمی توسعه پروسه بهداشت در مدارس کشور، در مقطع زمانی کنونی تعریف اهدافش با محوریت مراقبان بهداشت در مدارس، گویای این است که کودکان و نوجوانان به عنوان آینده سازان کشور سلامت جسمی، روانی و اجتماعی شان تضمین کننده سلامت حال و آینده جامعه است. بنابراین توجه به بهداشت این بخش عظیم از جمعیت کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مضاف به این که پایه گذاری رفتارهای بهداشتی در این سنین صورت می گیرد. با این توجه می توان گام بزرگی در پیشگیری از بیماری ها در سنین بالاتر که هزینه زیادی را بر جامعه تحمیل می کند، برداشت.

● مفاهیم سه گانه سلامت و بهداشت

در بحث موقعیت مربیان بهداشت و سلامت انسان، در مکتب اسلام استناد به یک حدیث نبوی خالی از لطف نیست، مبنی بر این که: «زندگی که در آن سلامتی نباشد، در آن خیر و لذتی نیست.» اما سلامت براساس تعریف سازمان جهانی بهداشت، تنها به نبود بیماری و معلولیت اطلاق نمی شود بلکه سلامت، رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی است. برای دستیابی به چنین هدف والا و عظیمی است تا هر کشوری ضمن توجه به مشکلات و امکانات خود، با به کارگیری بهینه منابع مالی و انسانی در این راستا بکوشد.

راهبردهای مدیریت سلامت وزارت آموزش و پرورش در جهت به حقیقت پیوستن اهداف پروسه بهداشت مدارس، شامل: طراحی نظام کارآمد و اثربخش بر مبنای نیازهای دانش آموزان مدارس و جامعه، ساماندهی نظام اطلاعات بهداشت، جلب مشارکت های دولتی، غیردولتی و مردم در ارایه خدمات، تأمین دسترسی دانش آموزان و کارکنان مدارس به خدمات و ساماندهی تربیت، جذب، توزیع و تقویت نیروی انسانی و منابع مالی نیاز بهداشت (مربی بهداشت) مدارس است.

با این حال در واکاوی موقعیت و دیدگاه های مدیریت دفتر سلامت آموزش و پرورش و چگونگی ریز فعالیت مربیان بهداشت مدارس، به چند سرفصل در این زمینه بسنده می کنیم: «نظارت بر موادغذایی در مدارس، ارزیابی سلامت جسمانی دانش آموزان، بررسی وضعیت روانی و رفتاری دانش آموزان و بیماریابی.»

● مشکل اصلی، مجوز استخدام مربی است

گفت وگویم با «دکتر گلایل اردلان» رئیس اداره سلامت نوجوانان، جوانان و مدارس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، محور چگونگی نسبت کمیت مربیان بهداشت با دانش آموزان و موقعیت وزارت بهداشت در تأمین متناسب این نیروها با تعداد مدارس سطح کشور است.

وی اظهار می دارد: «بر طبق استانداردهای بین المللی به ازای ۷۵۰ دانش آموز باید یک مراقب سلامت در مدارس داشته باشیم. وزارت بهداشت در این زمینه مخالفتی ندارد بلکه استقبال می کند. آنچه که شرایط را کمی مشکل کرده این است که وزارت بهداشت مجوز کافی برای استخدام نیرو به تعداد کافی ندارد بلکه بحث مسئله مجوز برای استخدام نیرو است.»

به او می گویم این که گفته می شود: باید «یک مراقب سلامت» به ازای ۷۵۰ دانش آموز در «مدارس» وجود داشته باشد و همچنین این که برخی کارشناسان آموزشی، نیاز به همکاری وزارت بهداشت با آموزش و پرورش را مطرح می کنند، به نظر می رسد شاید احتیاج به شفاف سازی بیشتری دارد.

خانم دکتر اردلان در این مورد می گوید: «این که یک مراقب سلامت و ۷۵۰ دانش آموز در مدارس باشد یک شاخص بین المللی مثل «برند» است در حالی که یک مدرسه فرضاً ۳۰۰ دانش آموز دارد و یک مراقب می تواند در چند مدرسه فعالیت سلامت داشته باشد. این بستگی به شرایط بودجه تخصیصی دارد. اما درباره همکاری، ما اعلام همکاری کامل داریم، یعنی مشکل همکاری نداریم و کاملا با وجود مراقب سلامت در مدارس موافق هستیم، چرا که مراقب سلامت از ضروریات در مدارس است.»

این مقام مسئول در وزارت بهداشت، در خصوص مسئله استخدام مربی بهداشت می گوید: «معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهوری بودجه استخدام نیرو را تأمین می کند و مجوز استخدام به آموزش و پرورش داده می شود.»

● ۳۵۰۰ مراقب سلامت در کل مدارس کشور

رئیس اداره سلامت نوجوانان، جوانان و مدارس وزارت بهداشت در پاسخ به این پرسشم که چه تعداد از مدارس سطح کشور دارای مراقب سلامت هستند؟، چنین اظهار می دارد: «در کل مدارس کشور آن طور که به ما آمار داده شده است فکر می کنم ۳۵۰۰ مراقب سلامت داریم.»

● تندرستی و آموزش مکمل یکدیگرند

امروزه وجود مربی بهداشت در مدارس امری لازم و ضروری و کاملا حیاتی به نظر می رسد که اهتمام مسئولان مربوطه در استخدام مربی را می طلبد.

از دانش آموز کلاس دوم «امیرحسین قانونی» می پرسم مربی بهداشت در مدرسه دارند؟ او محجوبانه و آرام می گوید: «مربی بهداشت داریم، چشم و دهان و دست بچه ها را نگاه می کند.» بعد خانم همراه او «دبستانی» توضیح می دهد: «مربی بهداشت بر مواد خوراکی و غذایی و دهان شویی دانش آموزان نظارت و توجه می کند مبادا غیربهداشتی باشد. این توجه به سلامت بچه ها خود یک نوع تربیت و هوشمند کردن آن هاست. بنابراین، وجود مربی بهداشت در مدرسه برای حفظ تندرستی در کنار آموزش تحصیلی مکمل یکدیگر می شوند که برای اعتماد به نفس و بهره بری از استعدادها مؤثرند.»

این خانم شهروند در ادامه صحبت خود تأکید دارد نوشته شود در مدارس فضای مشاوره جهت دانش آموزان فراهم شود چرا که به گفته او برخی از خانواده ها به بهداشت و تربیت فرزند خود چندان اهمیت نمی دهند. به همین باور، پیشنهاد می کند بر تربیت و اخلاق بچه ها در مدارس بیشتر نظارت شود.

● فرایند وجودی مربی بهداشت

بیان نظرات یک کارشناس دیگر آموزش و پرورش مفاهیم و ضرباهنگی شاید متمایز را برمی تاباند. او از ضرورت وجودی فلسفه مربی بهداشت و نقش آن در بالا رفتن اساس بهداشت کشور می گوید و شناسایی فوری هر آنچه سد استعداد و قابلیت های دانش آموزان می شود را بازدارنده رسیدن به هدف بهره مندی از امکانات بهتر موجود در محیط آموزشی و سرمایه گذاری می داند که در پروسه سلامت این امر کاری بنیادین محسوب می شود.

«محمد باقر امیری» با اشاره به این که تعریف بهداشت قبل از بحث بهداشت است، می گوید: «کودکان بخش مهمی از جمعیت پویا و آینده ساز کشور را تشکیل می دهند و در عین حال قشر آسیب پذیر جامعه هستند. بنابراین، مراقبت بهداشتی آنان اگرچه از نظر درجه بندی ها یکسان نیست اما برای همه دانش آموزان مدارس صرف نظر از اختلالات آب، هوا و مناطق جغرافیایی، مسایل همسان و نقطه نظرهای مشترک وجود دارد به طوری که در اکثر کشورهای جهان مراقبت های بهداشتی دانش آموزان و آموزش آن ها از اهم مسایل ویژه بهداشتی است و مورد توجه مسئولان کشورهای مختلف قرار دارد. لذا ضرورت و فلسفه وجودی مربی بهداشت در مدارس ناشی از این واقعیت است که دانش آموزان اکثریت بزرگی از جمعیت کشور را تشکیل می دهند و به دلیل کامل نشدن مهارت ها و شرایط سنی، آسیب پذیر و در معرض ابتلا به بیماری های عفونی خطرناک و حوادث مختلف می باشند. بر این مبنا، نیاز به توجه و تأمین بهداشت سلامت دارند که این امر در ارتقاء سطح بهداشت نقش اساسی دارد.»

● چند سویگی مسئولیت تأمین بهداشت مدارس

«امیری» در ادامه صحبتش می گوید: «فراگیری چندسویه، مسئولیت تأمین بهداشت مدارس را شامل می شود.»

به گفته او در این میان بخش اساسی متوجه عهده دار بودن والدین است. همگان با آنان، مسئولان خدمات درمانی به خصوص مسئولان بهداشت در این وظیفه مهم سهیم می باشند. و به عهده ایشان است با تشخیص سریع، نواقص جسمی و روانی دانش آموزان را درمان و سعی نمایند تا آنچه که استعداد و قابلیت های دانش آموزان را به زحمت انداخته بررسی و حالات بیماری که منجر به ناتوانی یا مانع آمادگی فراگرفتن دانش آموزان می شود را شناسایی کنند. در چنین شرایطی به هدف تأمین بهتر فرم تطابق مدرسه با امکانات موجود در توان هر دانش آموز می رسیم. با این حساب سرمایه گذاری در بخش سلامت و آموزش دانش آموزان امری زیربنایی تلقی می شود.»

حسن آقایی