بحران و حساب ذخیره ارزی

از زمان دولت ششم مازاد درآمد ارزی حاصل از صادرات نفت خام در پایان هر سال به نسبت ارقام پیش بینی شده در قانون در محلی به نام حساب سپرده دولت نزد بانک مرکزی تحت عنوان حساب ذخیره ارزی درآمد نفت خام نگهداری می شود

تشکیل حساب ذخیره ارزی برای استفاده در شرایط بحرانی کشور است که در سال ۱۳۷۹ توسط دولت سید محمد خاتمی و پس از پشت سر گذاردن شوک ناشی از کاهش شدید درآمدهای نفتی راه اندازی شد.

حساب ذخیره ارزی در دولت محمود احمدی نژاد به صندوق ذخیره ارزی تغییر نام یافت. در آن زمان دولت خاتمی تجربه تلخی از کاهش شدید درآمدهای نفتی در سالهای آغازین فعالیت خود داشت، بنابراین با راه اندازی این صندوق درآمد بیش از نیاز کشور را در این صندوق واریز تا در شرایط بحرانی مورد استفاده قرار گیرد.

آن مقطع همه مسئولان و دست اندرکاران متعهد شدند به منظور مصون ماندن اقتصاد کشور و محفوظ ماندن مردم از آثار شوک های نفتی، مازاد درآمدها را در این حساب برای روزهای سخت ذخیره کنند، اما بخاطر وابستگی بیش از حد اقتصاد ایران به بازارهای جهانی و روند بودجه بندی کشور همیشه برداشت از حساب ذخیره ارزی برای دولت ها وسوسه انگیز بوده است.

امروزه استفاده از وجوه حساب ذخیره ریالی برای تامین بودجه عمومی دولت صرفا در صورت کاهش درآمد ارزی مصوب و عدم امکان تامین اعتبار آ ن از محل منبع مالیات و سایر منابع تامین اعتبار مجاز خواهد بود و استفاده از آن برای تامین کسری ناشی از درآمدهای غیرنفتی بودجه عمومی دولت ممنوع است.

اما با وجود مبنای نظری و تئوریکی که تاسیس چنین حسابی را تایید می‌کردند، روندی که دولت‌ها و مجالس مختلف در تعامل با آن در پیش گرفتند، تحقق اهداف مورد نظرتاسیس حساب ذخیره ارزی را در هاله‌ای از ابهام برده است.

همان گونه که انتظار می‌رفت با افزایش قیمت نفت و با توجه به ظاهر فریبنده و اغواگرانه درآمدهای نفتی این طرح از همان ابتدا دچار تغییرات فراوانی شد و ارائه لایحه از سوی دولت برای برداشت از موجودی حساب ذخیره ارزی به سنتی دائمی تبدیل شد. این سنت به علت افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی، سرعت و شدت بیشتری گرفت و به برداشت‌های مکرر دولت‌های مختلف از این حساب منجر شد.

هم اکنون نیز که کاهش نفت به کمترین میزان در طی ۲ سال گذشته رسیده است بار دیگر حساب ذخیره ارزی مورد توجه مردم، رسانه ها و حتی مسئولان امر قرار گرفته است.

البته رئیس محترم جمهور ضمن اعلام محرمانه بودن موجودی این حساب وعده کردند که منابع این صندوق، کفاف چند سال مخارج کشور را می دهد که امید است همانگونه که ایشان وعده دادند، میزان موجودی این حساب بتواند جلوی آثار و تبعات ناشی از کاهش درآمد نفتی در طول بحران پدید آمده برای کشورهای مصرف کننده نفت را بگیرد.

اما در حال حاضر بیش از ۵۰ درصد از هزینه های عمومی دولت از محل فروش نفت خام تامین می شود که کاهش قیمت نفت می تواند هشداری جدی برای اقتصاد ایران باشد.چرا که تجربه نیز نشان می دهد که در قبال فروش نفت به قیمت هر بشکه ۸۰دلار، معادل ۳۰میلیارد دلار طی یک سال کاهش درآمد ایجاد شود.

برآوردهای بانک مرکزی و کارشناسان نشان می دهد با تداوم چنین روندی کاهش درآمدهای ارزی دولت نسبت به روند ۵ ماهه اول امسال حدود ۶۰ تا ۷۰ میلیارد تومان است که ناشی از کاهش قیمت نفت از بالای ۱۰۰ دلار به زیر ۵۰ دلار است.

برآورد کارشناسان نشان می دهد که با توجه به بودجه عمومی ۹۴ هزار میلیارد تومانی امسال، با توجه به سهم ۳۴درصدی مالیات ها باید روزانه ۱۷۰ میلیارد تومان درآمد نفتی داشته باشیم.اما با توجه به میزان صادرات روزانه دو میلیون و ۱۸۰ هزار بشکه ای نفت ایران و قیمت حدود ۴۵ دلار برای نفت ایران، میزان درآمد نفت ایران روزانه ۱۰۰ میلیارد تومان است.به عبارت دیگر، روزانه ۶۵ میلیون دلار یا حدود ۷۰ میلیارد تومان کسری بودجه روزانه مواجه می شویم.

مشکل اصلی آنجاست که اگر این قیمت بیش از این کاهش پیدا کند در سالهای بعد مطمئنا بودجه عمرانی کشور با مشکل مواجه خواهد بود.

از سوی دیگر با توجه به روند کاهش قیمت نفت درآمدی باقی نمی‌ماند تا به حساب ذخیره ارزی واریز شود و قیمت و درآمدهای فعلی نفتی نیز قادر به تامین هزینه‌های دولت در سال آینده نخواهد بود و با این روند موجودی برای نگهداری در حساب ذخیره ارزی باقی نمی‌ماند که در سالهای آتی بتوان از منابع آن برای زیر ساخت های اقتصادی و تولیدی کشور استفاده کرد.

در مواجهه با چنین وضعی دولت یا ناگزیر است بر درآمدهای مالیاتی خود بیافزاید یا از بانک مرکزی استقراض کند که البته هر کدام از این تمهیدات پی آمدهای خود را دارد.

با توجه به کاهش قیمت نفت باید گفت در این شرایط عقل سلیم حکم می‌کند در شرایط کنونی بدون توجه به پادزهر حساب ذخیره ارزی، از صرف هزینه های زیاد خوداری و از وابستگی به نفت پرهیز کنیم.

اتخاذ چنین راهکارهایی می‌تواند میزان برداشت از حساب ذخیره ارزی را کاهش و ما را به استفاده بهینه از درآمدهای ارزی رهنمون سازد تا از این مرحله به سلامت و با کمترین خسارت عبور کرد.