شکوه دیالوگ نویسی

نگاهی به نمایشنامه «گلن گری گلن راس» نوشته دیوید مامت

دیوید مامت آدم کوچکی نیست. یکی از آن غول‌های آرام و کم و سر و صدای تئاتر در سال‌های پایانی قرن بیستم که نگاه اجتماعی و موشکافانه «آرتور میلر» و جادوی زبانی «هارولد پینتر» را همزمان دارد و به عنوان یک منتقد اجتماعی که گهگاه فیلمنامه هم می‌نویسد به یکی از مهمترین نمایشنامه‌نویسان معاصر آمریکا بدل شده است.

کسی که این روزها در کنار «جویس کرول اوتس» و «احمد کریمی حکاک» در دانشگاه «ییل» نیویورک مشغول تدریس نمایشنامه‌نویسی است. درست است که او در حیطه سینما و فیلمنامه‌نویسی هم دستی دارد و اثر درخشانی همچون «تسخیرناپذیران» (به کارگردانی برایان دی پالما) را نوشته است، اما مامتِ نمایشنامه‌نویس که با همان نمایشنامه نخست‌اش «انحراف در شیکاگو» (۱۹۷۴) توانست در سن ۲۶ سالگی جایزه « اُبی» را تصاحب کند، انسان شگفت‌انگیزتری است. دیوید مامت استاد آفرینش روابط پر تشنج در ظاهری آرام و متین است. آدم‌های نمایشنامه‌های او پیش از آنکه از طریق واژگان و کلمات با یکدیگر حرف بزنند، همدیگر را زخمی می‌کنند، به همدیگر تعدی می‌کنند و بعضی وقت‌ها با یک جمله، کلک همدیگر را می‌کنند. اما در این میان «گلن گری گلن راس» که در سال ۱۹۸۴ جایزه پولیتزر و جایزه منتقدین نیویورک را برای مامت به ارمغان آورد یک اثر شاخص در جریان نمایشنامه‌نویسی او به شمار می‌رود، اثری از دوره نخست نمایشنامه‌نویسی او که به شکل معتدلی تمام ویژگی‌های نمایشنامه‌نویسی او را یدک می‌کشد. عناصری که بعدها در نمایشنامه‌هایی همچون «اولئانا» و «نوشته‌رمزی» جنبه‌ای تکنیکی‌تر یافت و تمرکزش را هرچه بیشتر بر امکانات زبان معطوف کرد.

«گلن گری گلن راس» تصویرگر نوعی تنازع برای بقای مدرن آن هم به وحشیانه‌ترین و در عین حال رقت‌انگیزترین شکل خویش است. برای مامت، جدال و توحش پنهان در لایه زیرین روابط حرفه‌ای چند دلال یک بنگاه فروش املاک، بهانه‌ای است تا علاوه بر نقب زدن به لایه‌های بی‌رحمانه نظام سرمایه‌داری و مشکلات اقتصادی در دهه ۸۰ آمریکا به تبیین اضمحلال ارزش‌های انسانی در این ساختار اشاره کند. اگر بخواهی دلال موفقی باشی باید یک کپی از لیست خریدارهای بالقوه را داشته باشی. اسامی‌ای که تنها به افرادی داده می‌شود که نامشان بر تخته‌سیاه باشد و نام چه کسانی بر تخته‌سیاه نقش می‌بندد؟ کسانی که بالاترین میزان فروش را داشته‌اند. یعنی کسانی که از پیش نام خریداران بالقوه را داشته‌اند!! این تصویر چرخه خردکننده‌ای است که کوچک‌ترین ضعف، خطا و حرکت نادرست را به معنای قربانی شدن برای همیشه در نظر می‌آورد.

تمام تلاش آدم‌های نمایش برای تصاحب جایگاهی در تخته‌سیاه و یا کسب اطلاع از اسامی افرادی که در دفترچه «ویلیامسون» ردیف شده‌اند هر لحظه آنها را به فکر طرح و توطئه تازه‌ای می‌اندازد و در این بین همواره آن کسی بازنده است که از همه ضعیف‌تر و نیازمندتر است: شلی لوین! شلی لوین دلالی است که روزگارش به سر آمده. مردی که حالا پا به سن گذاشته و در برابر «ریچارد روما» فروشنده موفق، خوش‌تیپ، جوان و سر و زبان‌دار، اندازه یک پول سیاه هم نمی‌ارزد. کسی که اسمش روزهای متمادی است که از تخته سیاه پایین نیامده. «شلی لوین» شباهت‌هایی با «ویلی لومان» نمایشنامه «مرگ فروشنده» «آرتور میلر» دارد. مردی که دیگر دوره‌اش سپری شده و حالا باید با تمام نیازها و احتیاجات‌اش به یک مرخصی اجباری برود و جالب‌تر اینکه تلاش او برای غرق نشدن به موازات توطئه‌های «دیوید ماس» و «جورج آرونو» (فروشنده‌های دیگر) همان‌قدر رقت‌انگیز و محکوم به شکست است که تلاش ویلی لومان برای تصاحب کار تازه‌ای در شهر محل سکونت‌اش و در پایان کار او قربانی چرخه بی‌رحم این رقابت نابرابر است. یک خطا و یک لغزش همه ما را برای همیشه به ته چاه می‌اندازد.

گلن گری گلن راس نمونه خارق‌العاده‌ای در درک ظرفیت‌های دیالوگ‌نویسی مامت نیز به شمار می‌رود که عنوان «Mametspeak» یا گفت‌وگوی مامتی را به آن داده‌اند. زبانی فشرده، گاه کوتاه و مقطع که به زیبایی هرچه تمام‌تر درگیری و جدال میان کاراکترها را به لایه‌های زیرین گفتار می‌کشد و همچون سلاحی آخته در کشمکش‌ها به یاری شخصیت‌ها می‌آید. مامت در صحنه سوم پرده اول نمایشنامه علاوه بر به اوج رساندن امکانات دیالوگ نویسی‌اش، خلاقیت دیگری را نیز تدارک دیده است. نوعی واژگونگی نیروها و جایگاه کاراکترها آن هم تنها و تنها از طریق کلمات و کاربرد واژگان. مامت استاد بی‌بدیلی است و گلن گری گلن راس شاهدی بر این مدعاست. این نمایشنامه به ترجمه امید روشن ضمیر توسط انتشارات نیلا در سال‌های ۱۳۷۷ و ۱۳۸۵ منتشر شده است.

امین عظیمی