مروری بر استراتژی توسعه فناوری صنعت نفت جهان

شرکت های بزرگ نفتی اعم از فراملّی و ملی طبق یک قاعده و نظم و بر اساس استراتژی شفاف و مشخص به رشد و توسعه خود در جهان ادامه میدهند مطالعه روند توسعه و استراتژی پیشرفت و چالش های استخراج شده توسط آن ها به خصوص در زمینه فناوری میتواند مسیر آینده جهان و نیازمندی های آن را روشنتر سازد

● مقدمه

شرکت‌های بزرگ نفتی اعم از فراملّی و ملی طبق یک قاعده و نظم و بر اساس استراتژی شفاف و مشخص به رشد و توسعه خود در جهان ادامه میدهند. مطالعه روند توسعه و استراتژی پیشرفت و چالش‌های استخراج شده توسط آن‌ها به‌خصوص در زمینه فناوری میتواند مسیر آینده جهان و نیازمندی‌های آن را روشنتر سازد.

این مطالعه با هدف "رصد کردن چشم انداز جهانی صنعت نفت" و پررنگ نمودنِ اهداف و استراتژی‌های فعالان و اثرگذاران این حوزه‌ها به منظور یاری رساندن و کمک به کارشناسان و تصمیم‌گیران فعال در صنعت نفت کشور انجام شده است.

اگرچه چشم انداز و استراتژی‌های بلند مدت هر شرکت متناسب با شرایط و ویژگی‌های آن تدوین می‌شود و چشم انداز شرکت ملی نفت ایران نیز با توجه به محدودیت‌ها،شرایط و نقاط قوت و ضعف خود ترسیم می‌گردد، اما با توجه به رشد سریع توسعه صنعت نفت جهانی گوشزد‌نمودن آینده صنعت نفت جهان و یاد آور شدن جایگاه شرکت ملی نفت در جهان در حال و آینده بسیار لازم و ضروری است.

در این پژوهش، شرکت‌هایی نظیر آرامکو عربستان سعودی، استات اویل/ هیدرو نروژ، موسسه تحقیقاتی نفتی ژاپن ، همچنین شرکت‌های فراملّی مهمی نظیر توتال فرانسه، رویال داچ شل هلند، اکسون موبیل، شورن و کونوکو فیلیپس مورد مطالعه قرار گرفته است. خلاصه نتایج در ادامه می آید.

● چالش‌های استخراج شده از نگاه صنعت نفت جهانی:

مهم‌ترین چالش‌های موجود در بخش بالادستی صنعت نفت جهان از نقطه نظر شرکت‌های ذکر شده به شرح ذیل است:

۱) افزایش ذخایر قابل استحصال

۲) افزایش بازیافت از منابع هیدروکربنی

۳) عملیات حفاری و بهره‌برداری در آب‌های عمیق

۴) استخراج نفت سنگین و استحصال نفت از شن ها و شیل های نفتی

۵) توسعه میادین حاشیه‌ای(میادین کوچک) و قطبی

۶) افزایش تولید ارزش افزوده از گاز و استحصال گاز در مناطق کم تراوا

۷) صادرات فناوری

۸) گسترش قابلیت‌ها و استخدام نیروی انسانی مجرب و کارآزموده

۹) توسعه پایدار

۱۰) امنیت انرژی

۱۱) کاهش آسیب های احتمالی به مردم و محیط زیست(HSE)

همچنین در برنامه‌ها و حوزه‌های استراتژیک توسعه فناوری شرکت‌ها، موارد زیر نیز به چشم می‌خورد:

▪ اکتشاف ذخایر جدید نفت و گاز در مناطق دور از دسترس زمین (مخصوصا در مناطق قطبی- بیابان‌های داغ- آب‌های عمیق و فراساحل )

▪ دستیابی به روش‌های بهتر برای استخراج نفت، کاهش هزینه‌های حفاری و تولید و بهینه‌سازی تولید نفت

▪ بهبود ضریب برداشت (EOR, IOR )

▪ مدیریت بهنگام مخازن، دستیابی به روش‌های نوین مدل‌سازی و شبیه‌سازی مخازن نفتی

عبارات فوق، وجه مشترک تمامی شرکت‌ها و کشورهایی است که قصد دارند نقشی را در عرصه بین المللی ایفا کنند. در کنار استراتژی فناوری شرکت‌های فراملّی و پررنگ نمودن حوزه‌های چالش زا، مقولات بسیار مهم دیگری نیز در اکثر شرکت‌ها مورد بحث و بررسی قرارگرفته است. از این‌رو شرکت‌ها پرداختن به آن‌ها را از وظایف پراهمیت خود می‌دانند. مهمترین موارد را می‌توان این‌گونه بیان داشت:

▪ نیروی انسانی

نیروی جوان، مستعد و آموزش دیده همواره یکی از مهم‌ترین مسائل اساسی شرکتهای نفتی در گذشته و حال بوده است. در نشست انجمن مهندسین نفت جهان (SPE) در سال ۲۰۰۶ در کشور نروژ که با حضور نمایندگان بسیاری از شرکتهای بزرگ برگزار شد، کمبود نیروی انسانی مرتبط با نیاز صنعت نفت و هزینه بالای تربیت و آموزش آن‌ها چالشی بزرگتر و مسئله سازتر از توسعه و ارتقا فناوری بیان شده است. از این‌رو استخدام نیروی ارزان و آموزش‌دیده از مهمترین برنامه‌های حال و آتی صنعت نفت جهانی است.

سیاست‌های نه چندان مناسب صنعت نفت ایران برای جذب، حفظ و ارتقا مهندسین جوان که با هزینه‌های بالا در دانشگاه‌های مرتبط با صنعت نفت کشورمان آموزش و آماده به کار میشوند سبب شده است تا این بخش عظیم نیروی انسانی پیش از وارد شدن به بدنه صنعت نفت و یا ماندگاری در آن، با استقبال گسترده شرکتهای نفتی و همچنین برخی از دانشگاه‌های بزرگ دنیا قرار گرفته و جذب آن‌ها شوند. لذا خروج نیروی انسانی جوان و آموزش دیده از کشور، تمایل به ادامه تحصیل در مقاطع مختلف تحصیلی و یا به استخدام درآمدن در شرکتهای نفتی بین المللی یکی از چالش‌های جدی صنعت نفت ایران است.(گرچه ارتقا سطح دانشی در هر زمینه علمی خود یک فرصت بسیار خوبی برای کشور است اما عدم مدیریت در استفاده درست از آن به منزله چالش و تهدیدی جدیتر خواهد بود.)

▪ «یکپارچگی» و «اتخاذ رویکرد یکپارچه» در حوزه بالادستی نفت و گاز:

یکپارچگی، کارگروهی و گرایش‌های بین تخصصی مفاهیمی هستند که باور عمیق به آن‌ها، تلاش برای تحقق آن‌ها و برداشتن موانع پیش رو، ضامن رشد و پیشرفت تمامی شرکت‌ها و کشورها نه تنها در زمینه نفت و انرژی که در هر بخشی از صنعت است.

رمز پیشرفت و موفقیت تصاعدی کشورها و شرکت‌های فعال در زمینه نفت و گاز را نیز می‌توان در همین مفاهیم خلاصه کرد. به عبارتی مفاهیم"کار گروهی" و "یکپارچگی" کلید طلایی رشد و توسعه صنعت نفت جهان است.

مفاهیمی نظیر "مدیریت یکپارچه مخزن"، "بهینه‏سازی بهنگام تولید" و " تصمیم‏گیری به‌موقع" از جمله مواردی است که با مرکزیت و پذیرش اصل "یکپارچگی" برای مدیریت نمودن حوزه نفت و استفاده حداکثری از آن در بخش های مختلف صنعت نفت جهانی شکل گرفته است. توسعه و رشد اکثر شرکت‌های بین المللی پیش از آنکه تابعی از بخش‌های مجزای زنجیره ارزش در بالادستی و توسعه بخش‌های خرد آن باشند (گرچه توسعه شرکت نیازمند توسعه و رشد همه جانبه و البته تک تک حوزه‌هاست)، با ایجاد مراکزی با عناوینی نظیر"RTOC" ، "مرکز فعالیت بهنگام " و یا "مرکز تصمیم‏گیری مشترکِ به لحظه" ، پیشرفت خود را دامن زده و توسعه هریک از بخش‌های درگیر در آن شرکت نیز متناسب با نیازهای این مراکز محوری رقم میخورد.

سید(امام)موسی صدر که نقش محوری در ایجاد و سازماندهی تشکیلات حزب الله لبنان و پیشرفت‌های آن در صحنه داخلی لبنان و حتی بین الملل دارد، مهمترین علت عقب ماندگی مسلمانان در طول قرنها را عدم همت و توانایی مسلمانان در شکل دادن یک تشکیلات منسجم و شکل نگرفتن روحیه کار گروهی در بین آنها میداند. به بیانی دیگر فرهنگ کار گروهی و جمع شدن حول یک محور و تلاش جمعی با عقیده مشترک برای رسیدن به هدف متعالی (با وجود سلایق متفاوت وگاه متضاد) را از رموز موفقیت میداند و تنبلی و عدم همگرایی مسلمین در امور اجتماعی را عامل پس رفت چندین قرن آنها برمیشمرد.

پژوهش نگارنده در حوزه بالادستی صنعت نفت کشورمان نیز درستی ادعای آن بزرگوار را تایید مینماید.

از طرف دیگر خصوصی سازی نیز که راه را برای پیشرفت و توسعه بخش های مختلف صنعتی هموار میکند نیز آنچنان موفقیت آمیز دنبال نمیشود. بررسی علل و عوامل عدم تمایل به اتخاذ رویکرد یکپارچه (در عمل و نه فقط در لفظ) از یک سو و عدم اجرای درست اصل خصوصی سازی در صنعت نفت از سویی دیگر از حوصله این مقال خارج است و نیاز به مطالعه و پژوهش عمیقتری دارد.

سایر مواردی که می‌توان به عنوان دغدغه‌ها و مسائل مهم شرکت‌های بزرگ نفتی به آن‌ها اشاره کرد عبارت است از:

▪ نگاه استراتژیک به "مدیریت فناوری" و " مدیریت دانش"

▪ تقویت ارتباط شرکت از یک سو با سایر شرکت‌های مهم نفتی و از سوی دیگر با پژوهشکده‌ها، مراکز تحقیقاتی و آکادمیک دنیا برای پیش‌برد اهداف بلند مدت

▪ دارایی، سرمایه گذاری مشترک و ارزیابی به‌ویژه در تحقیق و توسعه، حق ثبت و انتشارات چه توسط دولت ها (شرکت های ملی ) و چه توسط خود شرکت‌های بین المللی

توجه به این گونه مفاهیم از سوی اندیشمندان عرصه صنعت بسیار لازم و ضروری است، همچنان‌که تصویب قوانین، تبیین و تعریف ساختارها و مسیرهای منتج به شکل گیری مجموعه و نظام یکپارچه و همگرا، کاری است که به ادعای نگارنده میتواند رشد، پیشرفت و توسعه در صنعت نفت را در زمان کوتاه و هزینه اندک محقق سازد.

● نتیجه گیری

در این مقاله بیان اطلاعات کلی در رابطه با چالش‌های مهم شرکت‌های بزرگ نفتی آورده شده است و قطعا ارائه‏ی تحلیل و توضیحات تفصیلی بیشتر، زمینه را برای طرح راه‌کارهای عملی فراهم می‌سازد. مثلا مقوله نیروی انسانی و یکپارچگی میبایست شفافتر گردیده و شرایط پیاده‌سازی و بهبود آنها را در صنعت نفت ایران مشخص گردند.

این‌که چرا این اصول بدیهی(یکپارچگی، هم گرایی،...) که لازمه پیشرفت و برداشتن گام‌های بلند فراملّی است هنوز در ایران و لااقل در بخش بالادستی نفت پیاده نشده است، سوالی است که پاسخ شفاف برای آن، نیازمند تحقیق و پژوهش‌های علمی و دقیق دارد.

بدون تردید اگر بخواهیم فاصله چندین ساله‏‏ سطح دانش و به‌خصوص فناوری موجود بین صنعت نفت کشورمان و پیشروان آن در دنیا را طی کرده و خود را به مرز دانش و فناوری در عرصه بالادستی نفت برسانیم، اولین و شاید تنهاترین راه، عزم جدی و سیاست گذاری کلان مدیریتی در راستای موارد اشاره شده است.

مجتبی کریمی زارچی

منابع

۱- Technology strategy ۲۰۰۶-۲۰۱۵, the essential(Statoil)

۲- Exploration and Reservoir Characterization, Lead party Norwegian Petroleum Directorate (TTA - Group companies and organization)

۳- FORCE; (www.force.org)

۴- Oil sands technology roadmap : Unlocking the potential ,January ۳۰, ۲۰۰۴

۵- JOGMEC/TRC Long-term R&D Strategy toward ۲۰۳۰ ,December ۲۰۰۷ -Oil

۶- www.shell.org

۷- Shell exploration and production. EP technology – Vol. ۱.No.۱ ۲۰۰۶