آثار استماع قرآن

قرآن در عصر پیامبر ص مکتوب بود ولی به شکل کنونی مدون نبوده و بعدها از سوره فاتحه تا ناس در ۱۱۴ سوره مدون گردیده است

قرآن، وحی نامه اعجاز آمیز الهی است که به زبان عربی به عین الفاظ به وسیله فرشته امین وحی حضرت جبرئیل ازجانب خداوند و از لوح محفوظ بر قلب و زبان پیامبر (ص) هم به طور انزالی و اجمالی یک بار و هم تفصیلی و تنزیلی در مدت بیست و سه نازل شده و حضرت آن را برگروهی از اصحاب خود خوانده و کاتبان وحی از میان اصحاب، آن را با نظارت مستقیم و مستمر آن حضرت(ص) نوشته اند و حافظان بسیار از هم میان اصحاب، آن را حفظ کرده و به تواتر نقل کرده اند.

قرآن درعصر پیامبر(ص) مکتوب بود ولی به شکل کنونی مدون نبوده و بعدها از سوره فاتحه تا ناس در ۱۱۴ سوره مدون گردیده است.

متن قرآن از آن جایی که حتی الفاظ آن از سوی خداوند وحی شده، متنی مقدس است و همگان در صدور آن از جانب خداوند تبارک و تعالی، قطع و یقین دارند، قطع و یقین دارند. از این رو حتی استماع و شنیدن الفاظ آن بسیار مهم و تاثیرگذار است و شفا و درمان گری آن به شکل مختلف در جسم و جان آدمی اثبات شده است.

نویسنده دراین مطلب درباره تاثیر و آثار استماع قرآن سخن گفته است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

● ویژگی های شگفت قرآن

آیات قرآنی درآدمی چنان اثر می گذارد که حتی آنانی که به زبان عربی آشنایی ندارند، از آن لذت می برند و تاثیر شگرف آن را درخود می یابند. کربلایی کاظم کریمی ساروقی که به شکل معجزه توانایی خواندن قرآن را از حفظ یافته بود، الفاظ قرآنی را در میان متون عادی عربی چون نور می دید و توانایی خواندن آن را می یافت درحالی که بقیه الفاظ برای او ناآشنا و غیر قابل خواندن بود.

آیت الله خزعلی که خود حافظ قرآن و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه است در ملاقات با او، دو آیه را که درکلمات با هم اشتراک داشتند، ضمیمه کرده، پشت سر هم خوانده، محل آن را از او می پرسند، (یکی آیه ۶۷ انعام دیگری آیه ۸۸ سوره ص)، بدین ترتیب:«لکن بنا مستقر و سوف تعلمون و لتعلمن بناه بعد حین». بلافاصله درجواب می گوید:«این دو آیه، از دو جای قرآن است. یکی سوره انعام و دیگری از سوره ص. کسی حرف و او را درکاغذی پـشت سر هم، به این صورت:«وو» یک و او را به قصد «ولا الضالین» و دیگری را به قصد «زید و عمرو و...» نوشته و به کربلایی کاظم نشان داد. گفت: یکی و او قرآن است و دیگری از غیر قرآن. گفتند: کربلایی کاظم! از کجا تشخیص دادی؟ گفت:«یکی نور داشت و دیگری نداشت».

آیت الله محسنی ملایری می گوید: کربلایی کاظم، بسیار کند ذهن و یک ماه رمضان درملایر میهمان من بود و به مسجد می آمد. هرچه کردم دعای سی روز رمضان را یاد بگیرد نتوانست ولی به معجزه امام زمان (ع) تمام قرآن را مستقیما و معکوسا تند و سریع بدون هیچ توقفی می خواند. مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (ره) ایشان را خواستندو من او را به قم نزد آن مرحوم فرستادم و ایشان هم او را امتحان نمودند و او چندی درمنزل حاج سید اسماعیل علوی رئیس فرهنگ آن روز قم بود. همه روزه فرهنگیان و اهل علم با او ملاقات و از او سؤال می کردند. یکی از علمایی که او را دیده می گفت: اگر کسی اعتقاد به دین خداوند نداشت، کافی بود دو سه روز با کربلایی کاظم معاشرت می کرد، تا با دیدن این معجزه عجیب، به خدای متعال، قیامت، انبیا، و ائمه (ع) و به قرآن کریم معتقد شود.

آیت الله خز علی می گفتند:«من بعداز فوت کربلایی کاظم متوجه شدم که به او اسرار آیات و باطن قرآن را هم تعلیم داده بودند. یعنی اگر کسی برای شفای مرض ناعلاج، پیدا شدن گمشده، طی الارض و مانند اینها از او سؤال می کرد، او با قرآن جواب می داد: مثلا به او گفته شد فلانی بسیار مقروض است و از شما تقاضای دعا دارد. درجواب گفته بود من جز قرآن چیزی بلد نیستم. به او بگویید آیه «و من یتق الله یجعل له مخرجا» تا آخر را تا ده روز فلان تعداد بخواند تا انشاء الله قرضش ادا شود. ولی نباید به کسی بگوید که اثرش از بین می رود.

همچنین شهید نواب صفوی-رهبر فدائیان اسلام- او را امتحان نموده، کلماتی از قرآن را با نهج البلاغه ترکیب کرده، خواندند و گفتند: این آیه درکجاست؟ کربلایی کاظم فورا کلمات قرآنی را نشان داد و گفت: اینها از قرآن است، ولی آنها قرآن نیست. پرسیدند: چگونه تشخیص می دهی؟ گفت: قرآن نور دارد و می درخشد.

این یک نمونه از ویژگی های قرآن است که همان نورانیت آن است. از دیگر ویژگی های قرآن شفای سینه ها بودن آن است که آیاتی چند از جمله آیه ۵۷ سوره یونس: یا ایها الناس قدجاءتکم موعظه من ربکم و شفاء لما فی الصدور، و هدی ورحمه للمومنین و نیز آیه ۸۲ سوره اسراء و ۴۴ سوره فصلت به آن اشاره کرده است.

امیر مؤمنان علی(ع) نیز درباره این ویژگی قرآن می فرمایند:«تعلموا القرآن فانه ربیع القلوب و استشفوا بنوره فائه شفاء الصدور و احسنوا تلاوته فانه انفع القصص...؛ قرآن را فراگیرید زیرا قرآن بهار دلهاست و از نور آن بر مرضها و دردهای خود مرهم بگذارید زیرا آن داروی شفابخش سینه هاست و آن را نیکو تلاوت کنید که به یقین سودمندترین قصه هاست.» (بحارالانوار، تهران، انتشارات دار الکتب الاسلامیه ، ج۳، ص ۷۸.)

از دیگر ویژگی های قرآن، آن است که کتابی آسان و در دسترس فهم و درک بشر است. (مریم، آیه ۹۷ و دخان، ۵۸ و نیز قمر آیات، ۱۷ و ۲۲و ۳۲و ۴۰) این آسان سازی فهم معارف و مطالب متعالی قرآن برای بشر موهبتی خاص از سو ی خداوند است (همان آیات) تا این گونه مردم به سوی خداوند ترغیب شوند و اندیشه ورزی درآموزه های وحیانی قرآن برای آنان آنسان و ساده شود.(همان) زیرا اگر به شکل پیچیده نزول می یافت، امکان فهم و درک آموزه های وحیانی برای همگان فراهم نمی آمد. و بسیاری از مردم نمی توانستند حقایق هستی را درک نمایند و درمسیر هدایت الهی گام بردارند.

یکی از روش های قرآن برای فهم آسان آموزه های وحیانی، بهره گیری از داستان ها و واقعیت های تاریخی است تا افزون بر بهره گیری اقشار بیش تر مردم، تاثیر فزون تری در خاطره توده ها به جا گذارد. (قمر، آیات ۹ تا ۴۰)

قرآن با همه سادگی و آسانی، کتابی دارای اتقان، استحکام و شرافت است. (آل عمران، آیه ۵۸ و نیز یونس، آیه ۱) اتقان قرآن و روشنی آیات آن جلوه ای از حکمت الهی است که دسترسی همگانی به آموزه های وحیانی را فراهم می آورد. (همان؛ و نیز هود، آیه ۱؛ ویس، آیه ۲؛ و لقمان، آیه ۲ و آیات دیگر) اصولا اتمام حجت جز از طریق این ویژگی ها نمی تواند انجام پذیرد، ازاینرو خداوند قرآنی را که اتمام حجت به همه انسان هاست این گونه آسان و ساده و استوار قرارداده است. (نساء، آیه ۱۷۴ و نیز نور آیات ۳۴ و ۳۶ و آیات دیگر)

● شیو ه های احترام به قرآن

خداوند قرآن را کتابی با عظمت و دارای قداست و احترام معرفی می کند. (بقره، آیه ۲ و ال عمران، آیه ۵۸ و انعام ۱۹ و آیات دیگر) درهمه این آیات به اشکال مختلف چون آوردن اسم اشاره در ذلک الکتاب و تعبیر به ذکر حکیم، کوشیده است تا تعظیم، تفخیم و نیز شرافت، استحکام و استواری قرآن را بیان کند. (لسان العرب، ج ۵، ص ۵۱، ذیل واژه ذکر)

همین جایگاه بلند قرآن در پیشگاه خداوندی (عبس، آیات۱۱ تا ۶۱ و بروج آیه۱۲ و آیات دیگر) موجب می شود تا خداوند به آن سوگند یاد کند (ق، آیه۱) چنان که مقتضی آن است که حرمت و احترام قرآن حفظ شود و کسی به خود نتواند این اجازه را بدهد که آن را استهزا کرده و به تمسخر گیرد. (نساء، آیه۱۴۰)

خداوند در آیات ۷۵و ۸۵ سوریه یونس، قرآن را برتر از دارایی های اهل دنیا برمی شمارد و در آیه۰۳ سوره نحل، آن را مصداق خیر از نظر متقین دانسته و در آیه۳ سوره یوسف، آن را دارای بهترین و زیباترین قصه ها به سبب وحیانی بودن آن معرفی کرده، و در آیه۳۲ سوره زمر، قرآن را در بردارنده بهترین سخن ها درباره دین و هدایت مردم دانسته و، در آیات ۷۵ و ۸۵ سوره یونس، نعمتی ارزشمندتر از تمام دارایی ها و مال و منال مردمان خوانده و در آیه ۳۲ سوره زمر بهترین کتاب آسمانی در مقایسه با دیگر کتب آسمانی می داند. از این رو نمی توان کتابی شریف تر و بهتر و کامل تر و جامع تر از قرآن یافت و همین ویژگی ها و ویژگی های دیگر قرآن چون نزول مستقیم از سوی خداوند در الفاظ و معنا، موجب شده تا مورد تکریم و احترام و تقدیس قرار گیرد و به احترام و حرمت آن، از سوی خداوند تأکید شود.

● فضیلت استماع قرآن

ویژگی خواندنی بودن این معجزه جاودانه پیامبر(ص) موجب می شود که مسئله استماع و شنیدن و گوش دادن در آن نیز از اهمیت خاصی برخوردار گردد.

در آیاتی چند از قرآن به مسئله استماع قرآن در ابعاد مختلف پرداخته شده است. خداوند در آیه ۲۰۴ سوره اعراف از مطلوب بودن گوش سپاری و سکوت هنگام قرائت قرآن سخن به میان می آورد. از این رو بزرگان بر این نکته تأکید می کنند که گوش سپاری به قرائت قرآن بر مأموم هنگام قرائت در نماز واجب است، هر چند که در غیر نماز این مطلوبیت به وجوب نمی رسد ولی مستحب است که این گونه عمل شود. (مجمع البیان، ج۳ و ۴، ص۷۹۱ و نیز روح المعانی، ج۶، جزء۹، ص۲۱۸)

آیات ۱۰۷و ۱۰۹ سوره اسراء حتی گریه کردن هنگام شنیدن آیات قرآن را مطلوب دانسته و در آیه۳۸ سوره مائده آن را مورد توجه و تأکید قرار می دهد. از صفات مؤمنان نیز گوش شنوا داشتن نسبت به قرائت قرآن در آیه۳۵ سوره روم برشمرده شده است؛ زیرا یکی از عوامل تأثیرگذار در ایمان و تقویت و افزایش ایمان همین استماع و گوش سپاری به قرآن است. چنان که خداوند در آیات ۹۲ تا ۱۳ سوره احقاف استماع قرآن به وسیله گروهی از جنیان و رهنمون ساختن آن به حق و صراط مستقیم را عامل ایمان آنان به قرآن دانسته و در آیات ۱و ۲و ۳۱ سوره جن، همین استماع قرآن و هدایت آنان به سوی رشد را عامل ایمان آوری گروهی از جنیان می داند. بنابراین گوش سپاری به قرآن از عوامل ایمان گروه هایی از مردم و جنیان می شود. البته علت این که در مورد جنیان به ایمان آوری ایشان پس از گوش سپاری تأکید می شود، آن است که اصولاً جنیان قادر به خواندن قرآن نیستند و از طریق گوش سپاری به محتوای آن آگاه می شوند. از این رو قرائت قرآن به صورت بلند مستحب دانسته شده تا جنیان نیز از قرائت قرآن و فواید آن بهره مند گردند، به ویژه آن که جنیان تنها از طریق انسان ها می توانند به کمال خود دست یابند و آنان هر چند که موجودات عاقل و مکلف همانند انسان ها هستند ولی مسخر انسان ها می باشند و تحت مظهریت ربوبی انسان ها به کمال می رسند، زیرا سجده ای که خداوند همه موجودات از جمله جنیان و ابلیس را بدان فرمان داده بود، سجده اطاعت و پذیرش ربوبیت انسان هاست. بنابراین، جنیان تحت ربوبیت انسان ها می توانند به کمال خویش دست یابند.

● آثار گوش سپاری و استماع قرآن

استماع قرآن آثار چندی دارد که در این جا برای بیان ارزش و اهمیت گوش سپاری به قرآن مطرح می شود تا افزون بر آگاهی از آثار و پیامدهای گوش سپاری، ارزش و اهمیت آن نیز دانسته شود بی گمان یکی از مهم ترین علل و عوامل راه یابی مردم به اسلام و پذیرش حقانیت اسلام، گوش سپاری به آیات قرآنی است که خداوند در آیاتی چند از جمله آیات ۲۸ تا ۴۸ سوره مائده به آن اشاره می کند.

خداوند در همین آیات، گوش سپاری به قرآن را یکی از عوامل راهیابی به حقایق قرآنی و اعتراف به حقانیت آن می داند. به این معنا که اگر انسان ها به محتوای قرآن گوش سپارند به سادگی به حقانیت آن آگاه می شوند و اقرار می کنند، چنان که گروهی از راهبان پس از استماع قرآن به این حالت و مقام درآمدند و قرآن را پذیرفتند و ایمان به آن آوردند. از دیگر آثار و پیامدهای گوش سپاری به قرآن، اظهار خضوع و خشوع شنوندگان در برابر عظمت و حقایق قرآنی است که در آیات ۱۰۶ و ۱۰۷ با گزارشی از برخی از اهل کتاب این معنا مورد تأکید قرارگرفته است. همان گونه که سکوت در هنگام قرائت قرآن موجب می شود تا آدمی از رحمت الهی بهره مند شود و زمینه ای برای رحمت الهی در جان آدمی فراهم آید (اعراف، آیه۲۰۴) هم چنین استماع و گوش سپاری به آیات قرآنی برای مردم کافر، عامل مهم در غضب و برافروختگی آنان می باشد. (حج، آیه۲۷)

● آداب گوش سپاری

در آیاتی که بیان شده این معنا نیز مورد تأکید قرار گرفته است که گوش سپاری و استماع آیات قرآنی خود آدابی داردکه می تواند قدرت تأثیرگذاری قرآن را افزایش دهد. از جمله این آیات می توان به سکوت و خاموشی در هنگام قرائت قرآن اشاره کرد که در آیه ۲۰۴ سوره اعراف و نیز ۹۲ سوره احقاف بیان شده است. البته فقیهان و مفسران بر این باورند که سکوت و خاموشی در هنگام قرائت قرآن در برخی از موارد واجب می شود و در برخی موارد تنها مطلوبیت دارد و مستحب است، البته برخی بر این باورند که سخن گفتن در این هنگام مکروه است. به هر حال از آداب مهم استماع آن است که شخص، سکوت و خاموشی در پیش گیرد و سخنی بر زبان نیاورد و کاملا هوش و حواس وی به قرآن متوجه باشد که همان مفهوم استماع و گوش سپاری است.

از دیگر آداب استماع و گوش سپاری قرآن، لزوم داشتن حالت خضوع و خاکساری است که در آیات ۱۰۶ تا ۱۰۹ سوره اسراء و نیز ۸۵ سوره مریم و ۱۲سوره انشقاق به آن اشاره شده است.

به سجده افتادن در هنگام استماع آیات قرآن نیز به عنوان یکی از آداب استماع و گوش سپاری در آیات ۱۰۶ و ۱۰۷ سوره اسراء و نیز ۸۵ سوره مریم، مطلوب دانسته شده است.

در آیاتی از جمله ۳۸ سوره مائده و ۱۰۶ و ۱۰۹ سوره اسراء گریستن هنگام شنیدن آیات قرآنی نیز امری مطلوب و دارای فضیلت معرفی می شود. در همین آیات با اشاره به برخی از اهل کتاب که هنگام گوش سپاری به قرآن این گونه رفتار می کردند از آنان تمجید و ستایش شده تا دانسته شود که مطلوبیت آن تا چه اندازه است.

از نظر خداوند هرگونه بی اعتنایی، بی ادبی و بی احترامی و نیز استهزای قرآن هنگام استماع آن، عملی زشت و گاه گناهی بزرگ است. از این رو مؤمنان را از هم نشینی با کسانی که قرآن را مسخره می کنند و به استهزا می گیرند منع کرده است. (نساء، آیه ۱۴۰ و انعام، آیه۸۶)

آن چه بیان شد تنها گوشه ای از حقایق استماع و گوش سپاری به قرآن است و بی گمان از همین مقدار می توان به جایگاه ارزشی گوش سپاری آگاه شد و با اطاعت از این روش و شیوه، درهای جان را به سوی حقایقی بزرگ تر و با ارزش تر باز کرد. باشد تا این گونه باشیم و از آثار و برکات گوش سپاری به قرآن بهره مند شویم.