اقتباس را تعریف کنید و شکل آنرا بکشید

نگاهی به فیلم «چهل سالگی» اثر علیرضا رئیسیان

اقتباس در عالم سینما به عنوان یک امر رایج و متبادر شناخته نمی شود . هرچند اقتباس های متعددی چه عالمانه و مشهود و چه ناشیانه و پنهانی ، چه درست و بجا و شاهکار و چه نافرم و بدترکیب و بی ارزش تاکنون به انجام رسیده است. اقتباس پلی میان سینما و ادبیات است و در این میانه این سینماست که دست نیاز به سوی ادبیات دراز می کند و از منبع سرشار ادب و کلمه بهره می گیرد.

اقتباس هم به سینما سود می رساند و هم در عین حال این نکته را یادآوری می کند که سینما علاوه بر مضایق و معایب دیگر، از محدود کردن ذهن پر جولان مخاطب در تصویرگری شخصیت ها و مکان ها و... تا تعیین هزار و یک چارچوب بصری دیگر برای او، از جهت مضمون و ایده و فکر و بن مایه داستانی هم فقیر است و راهی جز دست درازی به وادی ادبیات داستانی ندارد.

این البته چیزی از ارزش های سینما کم نمی کند. چراکه همگی جزء ویژگی های ذاتی آنست. و در کنار آن انبوهی از زیبایی های بصری و فرمی و نیز محمل هایی برای آفرینش خلاق در آن به صورتی بدیع و برجسته وجود دارد که در هیج جای دیگری نیست.

اقتباس اما لوازمی دارد و راهکارهایی و رهیافت هایی.اینکه داستان به بصریت سینما و بصیرت سازنده اثر می آید یا نه و اینکه مغز وقایع و شکل و شمایل روی دادن و روایتگری شان قابلیت سینماورزی دارد یا خیر؟ و از همه این ها گذشته آیا حس داستان با احساس ، بینش و قدرت و سواد بصری سازنده فیلم همخوانی و ترادفی دارد یا نه؟

همه این ها در امر اقتباس سینمایی از یک داستان مهم و بسیار خطیر و با ریسک بالاست.

نمونه اقتباس های خوب و بد که منجر به آثاری ارزشمند و گاه شاهکار و نیز فیلم هایی سنبل یا بی ربط شده اند در تاریخ سینما قابل ردیابی است.

«چهل سالگی آغاز میانسالی است. خیلی ها در این دوره یاد گذشته می کنند و عشق های قدیمی شان را به یاد می آورند و قصه هایشان را مرور می کنند و شاید برای بچه هایشان بخوانند، روزی پادشاهی در میان مردم چشمش به دختر جوانی افتاد و عاشق او شد. پادشاه تا دختر را به قصرش آورد، دختر بیمار شد. هیچ کدام از طبیب های شهر نتوانستند بیماری دختر را تشخیص دهند. پادشاه دست به دعا برداشت و در خواب طبیب پیری را دید ...»

این جملات به عنوان «خلاصه داستان» فیلم چهل سالگی آمده است. البته کشف ربط میان این جمله ها و فیلم «چهل سالگی» کار چندان آسانی نیست و معلوم هم نیست تا کی باید در حسرت یک خلاصه داستان درست و استاندارد از یک فیلم ایرانی بمانیم و تماماً مدل های متنوعی از حرف های بی ربط و عجیب و غریب را ذیل عنوان «خلاصه داستان» نخوانیم!

«چهل ساگی» چند مشکل عمده دارد. اولین آن ها، نقطه ثقل و شاخصه اصلی فیلم است و مایه آن که همان «اقتباس» باشد و ظاهراً در فیلم ، خوب از آب در نیامده است. حتی اگر فرض بگیریم که «چهل سالگی» از نظر ساختار داستانی خوب است و این موضوع تم و مضمون را توانسته در وادی ادبیات و در سایه کلمات، به درستی برای مخاطب عرضه کند، این پیوند در فیلم نیست و این اتفاق هم می تواند مربوط به ماده خام داستانی باشد . به این معنا که

علی رغم جلوه مناسب و جذاب این مضمون در عالم ادبیات داستانی کشمکش سینمایی نداشته باشد و همین جلوه در عالم تصویر چیز قابل دفاعی از کار در نیاید و این مربوط به ذات داستان و شکل و شمایل آن است و به عبارت دیگر قالب بیانی، می تواند ادبیات داستانی باشد و سینما نه.

حالت دیگری که برای این بحث متصور است، اینکه در عین وجود ماده خام و مضمون و موضوعی ادبی و در عین حال سینمایی، کارگردان نتوانسته باشد این پیوند را میان واژه و تصویر پدید آورد و امکان ترجمان درست داستان به سینما را نیافته باشد.

بنابر هر یک از این مفروضات، مقصر فیلمساز است که نتوانسته ماده خام اثرش را درست تشخیص دهد - طبق فرض اول - و یا اینکه نتوانسته آن را درست تعبیه و ترجمه و در قالب تصویر بیان کند - طبق فرض دوم -.

«چهل سالگی» اثر کشداری از آب در آمده ؛ نوعی لختی و سستی و بی حوصلگی در کلیت کار دیده می شود و بازیگران در میزانسی بی حال و بد ریتم صرفاً بر ساختن «تصویر»ی همت کرده اند که می شد همان را خیلی بهتر و جذاب تر در همان قالب درست اش - شاید - یعنی ادبیات داستانی پی گرفت و به آن رسید.

«چهل سالگی» داستان مقطعی است از دو برهه زمانی در پیوند با یک درام ناکام عاشقانه که با بعضی از شگردهای روایی و تصویری فضایی مبهم و منبعث از عشق، عدالت و تنش های میان کاراکترهای داستانی را فراهم آورده است.این بیان داستانی به صورت همزمان گویا و جویای نوعی از بیان تصویری است که خاصیت های تقطیع زبانی را در پیوند با آن نوع از شگردهای روایی، نهایتاً منتج به فضاسازی خاصی با ریسک بالا می کند.

محمدرضامحقق