چهارشنبه, ۸ اسفند, ۱۴۰۳ / 26 February, 2025

مجله ویستا

راه حل «بازاریابی اجتماعی» برای خروج از تله فقر

فیلیپ کاتلر (Philip Kotler) بدون تردید مطرح‌ترین چهره آکادمیک فعلی دنیا در حوزه مدیریت بازاریابی (Marketing Management) محسوب می‌شود. «کاتلر» با تالیف چندین متن درسی معتبر در زمینه دانش بازاریابی، جزو مشهورترین و معتبرترین نام‌ها برای اکثریت قاطع از دانشجویان مدیریت و اقتصاد در سراسر دنیا به حساب می‌آید.

کاتلر علاوه بر تالیف کتاب‌ها و مقالات متعدد در حوزه‌های مرسوم بازاریابی (بازاریابی اقتصادی)، مباحثی را نیز در زمینه یک مفهوم متناظر و خلاقانه، یعنی «بازاریابی اجتماعی» مطرح نموده است. همان‌طور که در «بازاریابی اقتصادی»، هدف اصلی به کارگیری چارچوب‌های تحلیلی علمی برای دستیابی به سود اقتصادی هر چه بیشتر می‌باشد، در «بازاریابی اجتماعی» نیز دستیابی به منافع اجتماعی هر چه بیشتر مدنظر قرار دارد؛ بنابراین «بازاریابی اجتماعی»، به تجزیه و تحلیل علمی برای افزایش بهره‌وری فعالیت‌های مختلف اجتماعی می‌پردازد؛ ضمن آنکه بر فعالیت‌های گروه‌های خیریه با هدف کمک به فقرا تمرکز دارد.

گروه مترجم این کتاب، امید فراوان دارند که ترجمه کتاب‌هایی از این دست بتواند در درجه اول ایده‌هایی جدید در راستای افزایش بهره‌وری گروه‌های خیریه ایرانی فراهم ساخته و در درجه بعد مورد استفاده مدیران اجرایی کشور واقع شود:

ساعت ۵ صبح، چیپو، دختر ۱۳ ساله زیمبابوه‌ای، ۳ کیلومتر برای آوردن آب پیاده‌روی می‌کند تا عطش چهار خواهر و برادر کوچک‌تر از خود را فرونشاند؛ در حالی که می‌اندیشد امروز از کجا باید غذایی برای آنها فراهم کند. همچنین، او باید تا پیش از ظهر برادر ۵ ساله خود را که یک هفته است اسهال دارد، به درمانگاهی در ۴ کیلومتری خانه ببرد. پدر و مادر چیپو چند ماه پیش در اثر بیماری ایدز از دنیا رفته‌اند. او نمی‌تواند به مدرسه رفتن و درس خواندن فکر کند. مهم‌ترین دغدغه او نجات خواهران و برادرانش است.

در همین لحظه و صدها کیلومتر آن طرف تر، جیم، بعد از مدت‌ها به طور اتفاقی سوزان را داخل یک پمپ‌بنزین در شهر نیووارک در ایالت نیوجرسی آمریکا ملاقات می‌کند. او از دیدن بدن نحیف سوزان در یک لباس مندرس متحیر شده‌ است. سوزان سکوت را می‌شکند و توضیح می‌دهد که مدتی است به اندازه کافی غذا نمی‌خورد، چون پول کافی برای خرید غذا ندارد. ۳ سال پیش، یک راننده مست با سوزان تصادف کرد و تعدادی از استخوان‌های بدن او در اثر تصادف شکست. او چند ماه را در بیمارستان گذراند و وقتی به خانه برگشت، شوهرش او را طلاق داده بود.

اکنون، سوزان با نفقه ۷۰۰ دلاری که دادگاه برایش تعیین کرده‌ است و ژتون غذای ۶۰ دلار در ماه زندگی می‌کند. او برای حمایت‌های از کار افتادگی درخواست داد؛ اما به او گفتند که واجد شرایط نیست. سوزان به دنبال کارهای نیمه‌وقت هم رفته است؛ اما، کارفرماها وقتی چشمشان به عصا و راه‌رفتن لنگان‌لنگان او می‌افتد، از استخدام او منصرف می‌شوند.

جیم وقتی قدری بیشتر با سوزان صحبت می‌کند، درمی‌یابد که او ۴۳۰ دلار بابت اجاره خانه می‌پردازد؛ قبض آب و برق او ۹۰ دلار در ماه می‌شود و ۶۰ دلار هم بابت قبض تلفن می‌پردازد. به علاوه، مجبور است ماهانه ۷۰ دلار بابت حق ویزیت پزشک و دارو صرف کند. ۴۰ دلار در ماه هم قبض گاز او می‌شود. با این حساب، وقتی در اواسط ماه ژتون‌های غذایش تمام می‌شود، تنها ۱۰ دلار برایش باقی مانده است که تا آخر ماه صرف خورد و خوراک کند. سوزان، در حالی که سعی می‌کند جلوی اشک‌هایش را بگیرد ادامه می‌دهد که پول کافی برای تهیه صابون و شامپو ندارد و نمی‌تواند به اندازه کافی استحمام کند.

سرنوشت غم‌انگیز چیپو و سوزان برای بسیاری از ما آشنا است. ما آثار گرسنگی، بیکاری و بی‌خانمانی را می‌بینیم. ما درباره روستاییانی که باید ساعت‌ها برای دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی یا آب سالم پیاده‌روی کنند شنیده‌ایم. می‌دانیم مادرانی وجود دارند که فرزندانشان در خردسالی در اثر اسهال می‌میرند و مادرانی هستند که در هنگام زایمان از دنیا می‌روند. ما بسیار شنیده‌ایم که تعداد زیادی از مردم دنیا از بیماری‌های سل، مالاریا و ایدز رنج می‌برند. بسیاری از ما از این وضعیت ناراحت هستیم و می‌خواهیم در حد توان خود کاری انجام دهیم. اما، برای قدم برداشتن در مسیر درست، ابتدا باید شناخت کافی از خود مساله پیدا کنیم.

در این نوشتار می‌خواهیم نگاهی دوباره به مساله جهانی فقر بیندازیم و به اجمال بررسی کنیم که تعریف فقر چیست؟ چه تعداد فقیر در دنیا وجود دارد؟ پراکندگی فقرا در زمین چگونه است؟ ریشه‌های فقر چیست؟ و فقر چگونه بر زندگی سایر ساکنان زمین اثر می‌گذارد؟

● چه کسانی فقیرند و تعدادشان چقدر است؟

دولت‌ها به دلایل مختلفی علاقه‌مند به اندازه‌گیری فقر هستند. یکی از مهم‌ترین هدف‌ها این است که می‌خواهند درصد فقرا در کل جمعیت را بدانند و روند تغییرات آن در طول زمان را ردیابی کنند. همچنین، می‌خواهند درصد فقر در گروه‌های مختلف اجتماعی را بدانند تا با استفاده از این اطلاعات، مسیر راهبردهای کاهش فقر را تعیین کنند. برای به دست آوردن دقیق آمار فقر، ابتدا باید تعریف روشنی از فقر داشته باشیم:

از نظر بانک جهانی، فردی فقیر تلقی می‌شود که درآمد وی برآورده‌کننده نیازهای اولیه زندگی نباشد. اصطلاحا، این سطح از درآمد «خط فقر» نامیده می‌شود. از آنجایی که نیازهای اولیه در زمان‌ها و جوامع مختلف متفاوت هستند، خط فقر نیز بسته به زمان و مکان متفاوت خواهد بود. هر کشور خط فقر را متناسب با سطح توسعه‌یافتگی، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی خود تعیین می‌کند. اطلاعات مربوط به مصرف و درآمد خانوارها نیز با آمار‌گیری از اطلاعات اقتصادی آنها به دست می‌آید که در بیشتر کشورها به صورت منظم انجام می‌شود. هنگامی که می‌خواهیم وضعیت فقر را در سطح جهانی بررسی کنیم، به مرجع یکسانی برای تعریف و اندازه‌گیری نیاز داریم. از سال ۲۰۰۵، بانک جهانی خط فقر مرجع را برای «فقر مطلق» و «فقر متوسط»، به ترتیب ۲۵/۱ و ۲ دلار برای هر نفر در روز در نظر گرفته است. ۲

«جفری ساکس» (Jeffry Sachs, ۲۰۰۵) در کتاب «پایان فقر»، بین سه سطح از فقر تمایز قائل می‌شود که عبارتند از؛ «فقر مطلق»، «فقر متوسط» و «فقر نسبی».

فقر مطلق (extreme poverty): خانوارهایی که نمی‌توانند نیازهای اولیه برای بقا را برآورده کنند در «فقر مطلق» هستند. آنها به طور مستمر گرسنگی می‌کشند، به نظام بهداشت و درمان دسترسی ندارند، از نعمت آب آشامیدنی سالم و سیستم بهداشتی تخلیه فاضلاب محرومند، نمی‌توانند هزینه‌های آموزش را برای بخشی یا همه فرزندانشان تامین کنند و شاید از سرپناه ابتدایی یا پوشاک نیز محروم باشند. ۳

بر اساس آمار بانک جهانی در سال ۲۰۰۵، جمعیت افرادی که در فقر مطلق زندگی می‌کنند، ۴/۱ میلیارد نفر برآورد شده است. این افراد سطح درآمدی کمتر از ۲۵/۱ دلار در روز دارند.۴

فقر متوسط (moderate poverty): افرادی که به طور نامطمئنی قادر به تامین نیازهای اولیه خود هستند، در این دسته قرار می‌گیرند. آنها مجبورند از موهبت‌هایی مانند آموزش و نظام بهداشت و درمان که بسیاری از خوانندگان این کتاب از آنها بهره‌مندند، چشم‌پوشی کنند. کوچک‌ترین بداقبالی، مانند بیماری، از دست دادن شغل، بلایای طبیعی، خشکسالی یا تورم، می‌تواند بقای آنها را به خطر بیندازد و آنها را به سمت فقر مطلق سوق دهد. بنابر تعریف بانک جهانی، افرادی که درآمد آنها بین ۲۵/۱ تا ۲ دلار در روز است در این دسته قرار می‌گیرند و جمعیت آنها در سرتاسر جهان، ۶/۱ میلیارد نفر تخمین زده می‌شود.۵

فقر نسبی (relative poverty): خانواری به طور نسبی فقیر قلمداد می‌شود که «سطح درآمد اعضای آن، پایین‌تر از یک نسبت مشخص از متوسط درآمد ملی» باشد. برای مثال، خط «فقر نسبی» را می‌‌توان برخورداری از درآمدی کمتر از ۲۰ درصد متوسط درآمد سرانه یک کشور تعیین نمود. با این تعریف، افرادی ممکن است در یک کشور ثروتمند فقیر محسوب شوند که با معیار فقر مطلق، فقیر نیستند. در واقع شاخص «فقر نسبی»، به نوعی می‌تواند نشان‌دهنده نحوه توزیع درآمد در کشورهای مختلف نیز باشد.

«جفری ساکس» در این مورد می‌گوید: «در کشوری با سطح درآمد بالا، فردی که به طور نسبی فقیر است، دسترسی اندکی به کالاهای فرهنگی، تفریح و سرگرمی و همچنین، به خدمات درمانی و آموزشی باکیفیت و سایر پیش‌نیازهای حرکت به سطوح بالای اجتماعی دارد».۶

خانوارهای مبتلا به فقر نسبی، معمولا کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند، زیرا تمرکز اصلی بر روی حل مشکلات فقرای مطلق و متوسط است که به طور آشکاری در رنج هستند. با وجود اینکه هیچ برآورد رسمی از جمعیت افراد به طور نسبی فقیر در دنیا وجود ندارد،‌ تعجب‌برانگیز نخواهد بود اگر جمعیت آنها را یک میلیارد نفر تخمین بزنیم تا در مجموع، برآورد جمعیت فقرا در جهان به ۴ میلیارد نفر برسد. یعنی اکثریت ساکنان زمین!

● پراکندگی فقرا در زمین چگونه است؟

بیش از ۹۰ درصد از فقرای مطلق، در سه منطقه جهان زندگی می‌کنند: منطقه زیر صحرای آفریقا، شرق آسیا و جنوب آسیا. جدول ۱، درصد فقرای مطلق جهان را به تفکیک کشور نشان می‌دهد. همانطور که مشاهده می‌شود، ۲۴/۸۴ درصد از کل فقرای جهان در ۱۰ کشور ساکن هستند و تقریبا دو سوم آنها (۶۳ درصد) در هند و چین زندگی می‌کنند.

برای فهمیدن اینکه یک کشور تا چه اندازه فقیر است، بهتر است نگاه کنیم که چه درصدی از جمعیت آن کشور در زیر خط فقر زندگی می‌کنند. جدول ۲ این شاخص را برای کشورهایی که بالاترین رتبه را در دنیا دارند نشان می‌دهد. بر اساس این آمار، ۲۸ کشور وجود دارند که بیش از۵۰ درصد جمعیت آنها زیر خط فقر نسبی زندگی می‌کنند.

همانطور که ملاحظه می‌شود، ۷۰ درصد این کشورها در قاره آفریقا هستند. ممکن است متعجب شوید اگر بدانید که تنها ۲۵ درصد مردم هند و ۱۰ درصد مردم چین زیر خط فقر هستند، در حالی که این رقم در ایالات‌متحده ۱۲ درصد است!

● ریشه‌های پدیده فقر در جهان چیست؟

همان‌‌طور که از تعریف فقر پیداست، یک انسان فقیر از حداقل درآمد لازم برای برآوردن نیازهای اولیه خود محروم است؛ بنابراین، معنای گستردگی فقر در یک روستا، شهر، استان، کشور یا یک قاره، توسعه‌نیافتگی اقتصادی آن منطقه است. اینکه چرا فقر در برخی از کشورها بسیار گسترده‌ است و این مناطق در مسیر توسعه اقتصادی و رهایی از فقر قرار نمی‌گیرند، همواره موضوع پژوهش‌های علمی بوده است. نتایج این پژوهش‌ها به طور مستقیم روی طراحی و اجرای برنامه‌های کاهش فقر اثر می‌گذارد. مهم‌ترین ریشه‌های گستردگی فقر در برخی از مناطق جهان را می‌توان در چند دسته اصلی خلاصه کرد: بیماری، عوامل محیطی، عوامل اجتماعی، برنامه‌ریزی خانوادگی و مدیریت اقتصادی کشور. در زیر، به اختصار به بررسی هر یک از این عوامل می‌پردازیم.

▪ فقر سلامت: این مشکل می‌تواند ناشی از عدم‌دسترسی به خدمات بهداشت و درمان، تغذیه ناکافی، فعالیت‌های بدنی ناکافی، بیماری‌های مزمن، افسردگی حاد، اعتیاد به مواد مخدر، برنامه واکسیناسیون ناقص یا شیوع بیماری‌هایی مانند ایدز، مالاریا و سل باشد.

▪ عوامل نامناسب محیطی: عواملی مانند فرسایش خاک که به ناباروری خاک می‌انجامد، برداشت بیش از اندازه از مراتع، کاشت بیش‌ از اندازه محصولات کشاورزی، جنگل‌زدایی، بلایای طبیعی، خشکسالی، آلودگی آب و تغییرات آب و هوایی از این دسته‌اند.

▪ آموزش: فقر آموزش همگانی در یک منطقه، به ناتوانی افراد جامعه در ایجاد تغییر و رهایی از فقر می‌انجامد. خود کمبود آموزش نیز به نوعی معلول فقر است؛ بنابراین گسترش آموزش در مناطق فقیر، جزو کلیدی‌ترین برنامه‌های کاهش فقر محسوب می‌شود. علاوه بر کمبود زیرساخت‌های نظام جامع آموزشی در کشورهای فقیر، عدم‌توسعه آموزش در برخی مناطق می‌تواند ناشی از جلوگیری خانوارها از تحصیل فرزندان، به منظور کار در مزارع و کسب‌و‌کارهای خانوادگی باشد.

▪ کمبود زیرساخت‌ها و خدمات اولیه: فراهم نبودن زیرساخت‌هایی چون راه مناسب، امنیت عمومی، سیستم قضایی مطمئن، آب آشامیدنی سالم، برق، و... نه تنها جزئی از فقر و محصول توسعه‌نیافتگی یک کشور هستند، بلکه خود مانعی برای خروج یک کشور از «تله فقر» و حرکت در مسیر سرمایه‌گذاری، توسعه کسب‌و‌کار و رشد اقتصادی است و می‌توان این کمبودها را به عنوان یکی از عوامل فروماندن یک کشور در چرخه شوم فقر دانست.

▪ نقص در برنامه‌ریزی خانوادگی: رشد فزاینده جمعیت، بدون اینکه تناسبی با شرایط اقتصادی یک کشور داشته باشد، می‌تواند به ثابت ماندن یا کاهش درآمد سرانه جامعه و در نتیجه، فرورفتن در گرداب فقر بیانجامد. عوامل مختلفی مانند ناآگاهی از روش‌های کنترل بارداری، باورهای فرهنگی و رقابت‌های قومی و قبیله‌ای می‌توانند در بروز این پدیده خیل باشند.

▪ مدیریت ضعیف اقتصادی: بدون شک، دولت‌ها نقش بی‌بدیلی در ایجاد و گسترش فقر یا حرکت به سمت توسعه اقتصادی و رها شدن از تله فقر را دارند. سیاستگذاری‌های اقتصادی دولت می‌تواند یک محیط امن را برای سرمایه‌گذاری و توسعه کسب‌و‌کار فراهم کند یا در مقابل، با اتخاذ سیاست‌های نادرستی مانند افزایش لجام گسیخته مخارج و ایجاد تورم شدید، به تشدید شکاف طبقاتی و گسترش فقر بینجامد.

علاوه‌بر اینها، تحولات چند سال اخیر در دنیا باعث به خطر افتادن بیشتر تامین غذا، افزایش قیمت‌‌ جهانی غذا و در نتیجه، رنج بیشتر فقرا گردیده است. مهم‌ترین این تغییرات عبارتند از:

▪ افزایش قیمت جهانی انرژی: در گذشته، اقتصاد جهان با نفت ارزان اداره می‌شد، اما رسیدن قیمت نفت به بشکه‌ای ۱۴۰ دلار در سال ۲۰۰۸، به یک‌باره باعث افزایش هزینه‌های حمل‌و‌نقل، غذا و سایر کالاها و خدمات مرتبط گردید. درست است که به تدریج قیمت نفت کاهش یافت، اما قیمت تثبیت شده نفت بسیار فراتر از قیمت‌های دهه گذشته‌ است.

▪ ظهور چین در اقتصاد جهانی: رشد سریع اقتصاد چین در دهه اخیر باعث جهش تقاضای جهانی برای کالاهایی چون فولاد، مصالح ساختمانی و غذا شده است که افزایش قیمت‌های جهانی آنها را در پی داشته است.

▪ سوخت‌های گیاهی (Biofuels): اختصاص بسیاری از زمین‌های کشاورزی به کشت غلات با هدف تبدیل آنها به سوخت‌های گیاهی باعث افزایش قیمت زمین‌های کشاورزی و افزایش قیمت محصولات غذایی شده است. این پدیده از یک سو ناشی از افزایش قیمت سوخت‌های فسیلی و از سوی دیگر، حمایت دولت‌های غربی از سوخت‌هایی است که حجم گازهای گلخانه‌ای در جو را افزایش نمی‌دهند.

▪ خشکسالی: خشکسالی‌های مستمر در استرالیا، چین و سایر کشورها باعث کاهش تولید برنج و جهش ناگهانی قیمت آن گردیده است که منجر به کمبود غذا و شورش‌هایی در واردکنندگان عمده برنج، مانند ‌هائیتی و مصر شده است.

▪ تغییر در رژیم غذایی: با افزایش درآمد مردم در اقتصادهای نوظهور، تقاضا برای گوشت افزایش یافته است و این مساله باعث افزایش تقاضا برای علوفه مورد نیاز دام‌ها و افزایش قیمت جهانی غذا گردیده است.

▪ گرمایش زمین: افزایش دمای زمین، با کمک به تشدید خشکسالی، به تولید غذا در کشورهای نزدیک استوا آسیب رسانده است.

▪ بحران مالی جهانی در سال ۲۰۰۸: با انتقال بحران بازارهای مالی به بخش حقیقی اقتصاد و بروز رکود یا کندی اقتصادی در بسیاری از کشورها، نرخ بیکاری در جهان افزایش یافت و به آمار فقرا افزوده شد.

اثر این عوامل بر روی هزینه‌های زندگی، دسترسی به اعتبار و بیکاری، باعث گسترش و تعمیق فقر در دنیا شده است. در سال ۲۰۰۸، بحران غذا باعث بروز شورش در کشورهای مانند مصر و بنگلادش شد که نیروهای نظامی مجبور به مداخله شدند. حتی در ایالات‌متحده، نوانخانه‌ها و مراکز اسکان رایگان افراد فقیر، افزایش ۲۰ درصدی مراجعان را گزارش کردند و شمار شهروندانی که از برنامه ژتون رایگان غذا (food stamp) استفاده می‌کنند ۳/۱ میلیون نفر بیشتر شده است.۹

نکته بسیار مهمی که در تجزیه و تحلیل پدیده فقر وجود دارد، به بحث «بازتولید فقر» (Poverty reproduction) مربوط می‌شود؛ خصوصیتی که در ادبیات اقتصادی به «تله فقر» (Poverty trap) معروف است. متاسفانه، ویژگی‌های درونی پدیده فقر به گونه‌ای‌ است که خود را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کند و در خانواده‌ها و جوامع فقیر ماندگاری دارد. هر کودکی که در یک خانواده فقیر به دنیا می‌آید، به دلیل نقص در امکانات بهداشتی و تغذیه نامناسب با خطر مرگ در هنگام تولد یا خردسالی روبه‌رو است. اگر از این مرحله نجات یابد‌، در معرض گرسنگی، آب آلوده، بیماری‌هایی چون مالاریا، اسهال و سایر خطرات جدی قرار دارد. کودکی که شانس نجات از این خطرات را پیدا می‌کند، با نظارت اندک والدین بزرگ می‌شود؛ زیرا پدر و مادرش اغلب در شرایط بسیار سخت کار می‌کنند یا به علت ناتوانی قادر به کار کردن نیستند. او به احتمال زیاد یا مدرسه نمی‌رود یا از حداقل تحصیل برخوردار خواهد شد. چنین فردی معمولا در کنار هم‌سالانی شبیه به خود وارد نوجوانی و جوانی خواهد شد. این افراد برای حمایت از یکدیگر دسته‌های تبهکاری را تشکیل خواهند داد. برخی دیگر از این کودکان نیز به گدایی‌، دزدی یا اعتیاد کشیده می‌شوند. آمیزش جنسی در سنین پایین نیز بسیار محتمل است که دراثر عدم‌نظارت والدین یا بی‌توجهی به روش‌های کنترل بارداری، منجر به حاملگی دختران نوجوان خواهد شد. در چنین وضعیتی، این نوجوانان کودکانی را به دنیا خواهند آورد که سرنوشتی همچون پدر و مادر انتظارشان را می‌کشد...

● چرا ما باید درباره مساله فقر حساس باشیم؟

فقر پدیده‌ای دردناک و وضعیتی ناعادلانه است که بشریت همواره با آن روبه‌رو بوده است. صرف نظر از مسوولیت وجدانی و انسانی هر یک از ما در برابر سرنوشت هم‌نوعان خود که ما را موظف می‌کند در حد توان برای کاهش و التیام دردهای فقرا تلاش کنیم، منافع دیگری نیز از ارتقا و بهبود کیفیت زندگی فقیران نصیب غیرفقیران و به طور کلی، جامعه بشری خواهد شد. در زیر برخی از این منافع را برمی‌شمریم.

۱) زندگی‌های هدررفته: فقر به معنای هدر رفتن زندگی افرادی است که اگر قادر به بهره‌برداری کامل از توانمندی‌های بالقوه خود بودند، به شکوفایی می‌رسیدند و جامعه را نیز از میوه‌های استعداد خود بهره‌مند می‌کردند.

۲) ایفای نقش مخرب اجتماعی: فقرا، نه تنها از استعدادهای نهفته خویش برای ارتقای زندگی خود، خانواده و جامعه استفاده نمی‌کنند، بلکه با درگیر شدن در فعالیت‌های مخربی چون تکدی‌گری سازمان‌یافته، اعتیاد، فحشا، سرقت و سایر فعالیت‌های مجرمانه به سلامت جامعه آسیب می‌زند.

۳) گسترش بیماری‌ها: افراد فقیر مستعد انواع بیماری‌ها هستند که علاوه بر خود واطرافیان، می‌توانند تمام جامعه را نیز تحت‌تاثیر قرار دهند. مشاهده می‌شود که بیماری‌هایی چون ایدز و مالاریا در کشورهای فقیر آفریقایی شیوع بیشتری دارد و عدم‌آگاهی و توجه فقرا نسبت به سلامتی خود، باعث تهدید سلامت در سطح جهانی می‌شود.

۴) سوء استفاده سیاسی: ‌شرایط سخت زندگی و ناامیدی موجود در جوامع فقیر، راه را برای مدعیان حمایت و نجات باز می‌کند؛ بنابراین جوامع فقیر بستر مناسبی برای گسترش عقاید افراطی سیاسی همچون کمونیزم، فاشیزیم و افراط‌گرایی مذهبی هستند. به عنوان نمونه، مشاهده می‌کنیم که القاعده و طالبان پیروان خود را در فقیرنشین‌ترین مناطق اسلامی جست‌و‌جو می‌کنند و بسیاری از بمب‌گذاران انتحاری، با امید به وعده کمک مالی به سایر اعضای خانواده، خود را قربانی می‌کنند.

۵) منافع اقتصادی توسعه مناطق فقیرنشین: کمک به رشد اقتصادی مناطق فقیرنشین، در واقع به معنای گسترش بازار برای انواع کسب‌و‌کارها در سایر کشورها است. افزایش تولید هم به نوبه خود، باعث کاهش قیمت تمام‌شده محصولات و ارزان‌تر تمام شدن محصولات صنعتی خواهد شد که امکان برخورداری از آنها را برای تعداد بیشتری از مردم جهان، به ویژه در مناطق محروم فراهم خواهد کرد.

۶) بحران مهاجرت: امروزه، در بسیاری از کشورهای دنیا، ساکنان شهرهای بزرگ با معضل هجوم گسترده افراد کم‌درآمد از روستاها و شهرهای کوچک مواجه هستند؛ پدیده‌ای که تبعات منفی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را ایجاد نموده است. همچنین بسیاری از ساکنان کشورهای پیشرفته، از هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی مهاجرانی که به امید یافتن زندگی بهتر، به طور قانونی یا غیرقانونی از مناطق فقیرنشین به این کشورها کوچ کرده‌اند، رنج می‌برند.۱۰

● جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در این فصل، ضمن بیان تعاریف استاندارد بین‌المللی فقر، برآوردی از جمعیت فقرا در جهان ارائه گردید. بر این اساس، افرادی که در «فقر مطلق» به سر می‌برند و قادر به برآورده کردن نیازهای اولیه خود نیستند، جمعیتی بالغ بر ۴/۱ میلیارد نفر را شامل می‌شوند که درآمد روزانه آنها کمتر از ۲۵/۱ دلار در روز است. کسانی که در فقر متوسط قرار دارند، درآمدی بین ۲۵/۱ تا ۲ دلار در روز دارند و جمعیت آنها در حدود ۶/۱ میلیارد نفر برآورد می‌شود. به علاوه، حدود یک میلیارد نفر نیز در فقر نسبی به سر می‌برند. با این حساب، ۴ میلیارد نفر از جمعیت جهان فقیر هستند که در این میان، اکثریتی بالغ بر ۶۳ درصد در هند و چین زندگی می‌کنند. به علاوه، قاره آفریقا دارای بالاترین درصد فقرا نسبت به کل جمعیت است.

عوامل اصلی ایجادکننده فقر را می‌توان در زیرگروه‌های سلامت، شرایط محیطی، اقتصاد، زیرساخت‌ها، آموزش، عوامل اجتماعی و فقدان دسترسی به آموزش‌های کنترل بارداری دسته‌بندی نمود که در فصل ۲ با تشریح بیشتری به بررسی آنها خواهیم پرداخت.

نکته بسیار مهم دیگر آن است که عوارض ناشی از گسترش فقر، می‌تواند به افراد غیرفقیر نیز آسیب وارد کند که اصلی‌ترین کانال‌های این آسیب‌ها عبارتند از:

▪ بسترسازی برای افزایش جرم و جنایت

▪ گسترش انواع بیماری‌ها

▪ گسترش افراط گرایی

▪ گسترش مهاجرت‌ از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ؛ و نیز گسترش مهاجرت از کشورهای فقیر به کشورهای ثروتمند.

بنابراین، علاوه بر مسوولیت‌های اخلاقی و انسانی در قبال فقر، حتی با در نظر گرفتن خودخواهانه‌ترین نگرش‌ها نیز، همه ما موظف به تلاش برای ریشه‌کن کردن این پدیده شوم هستیم.

بسیاری از مردم مشکل فقر را غیرقابل حل می‌دانند. برخی دیگر معتقدند که کمک به فقیران باعث افزایش وابستگی آنها و ایجاد «فرهنگ فقر» می‌شود که نسل به نسل پایدار می‌ماند. بعضی نیز فقرا را به خاطر مشکلاتشان سرزنش می‌کنند و آنها را تغییرناپذیر، تنبل و بی‌استعداد می‌دانند. چنین دیدگاه‌هایی، نوعی ناامیدی و بدبینی نسبت به توانایی بشر در کاهش فقر در جهان را به همراه دارد. اما، آیا این دیدگاه واقع‌بینانه است؟

با مشاهده تجربه کشورهایی مانند چین و هند در سال‌های اخیر که اکثریت فقرای جهان را در خود جای داده‌اند، در می‌یابیم که با در پیش گرفتن یک برنامه حساب‌شده توسعه اقتصادی و گشودن درب‌ها به روی سرمایه‌گذاران جهانی و هدف‌گذاری بازارهای جهانی، می‌توان با سرعت در مسیر توسعه اقتصادی و کاهش فقر حرکت کرد. تجربه برزیل طی ده سال اخیر نیز شاهد دیگری از این مدعاست و طی این مدت، میلیون‌ها نفر از جمعیت فقرای این کشور کاسته شده است؛ بنابراین، باید امیدوارانه در این مسیر حرکت کرد و همه تجارب موفق و ناموفق در زمینه مبارزه با فقر را چراغ راه آینده قرار داد.

همان‌طور که در «بازاریابی اقتصادی»، هدف اصلی به کارگیری چارچوب‌های تحلیلی علمی برای دستیابی به سود اقتصادی هر چه بیشتر می‌باشد، در «بازاریابی اجتماعی» نیز دستیابی به منافع اجتماعی هر چه بیشتر مدنظر قرار دارد؛ بنابراین «بازاریابی اجتماعی»، به تجزیه و تحلیل علمی برای افزایش بهره‌وری فعالیت‌های مختلف اجتماعی می‌پردازد؛ ضمن آنکه بر فعالیت‌های گروه‌های خیریه با هدف کمک به فقرا تمرکز دارد.

نقطه اوج طرح ایده بازاریابی اجتماعی (Social Marketing) ۱ توسط «کاتلر»، به نگارش کتابی در این زمینه در سال ۲۰۰۹ مربوط می‌شود ؛ کتابی که نخستین قسمت از ترجمه آن در پیش روی خوانندگان محترم روزنامه دنیای اقتصاد قرار گرفته و قسمت‌های بعدی آن نیز به صورت هفتگی (در روزهای چهارشنبه هر هفته) در صفحه اندیشه روزنامه دنیای اقتصاد منتشر خواهد شد. گروه مترجم این کتاب، امید فراوان دارند که ترجمه کتاب‌هایی از این دست بتواند در درجه اول ایده‌هایی جدید در راستای افزایش بهره‌وری گروه‌های خیریه ایرانی فراهم ساخته و در درجه بعد مورد استفاده مدیران اجرایی کشور واقع شود:

افراد بسیاری درباره اینکه چگونه می‌توان به فقیران برای رهایی از رنج‌هایشان یاری رساند، اندیشیده‌اند. نتایج این مطالعات و تجربیات، که بشر به مرور زمان به دست آورده است، نشان می‌دهد که فقر شکل‌‌های مختلفی به خود می‌گیرد و برای مقابله با آن، به جنگی فراگیر در جبهه‌های مختلف نیاز داریم.

راه‌‌هایی که افراد یا سازمان‌ها برای مبارزه با فقر پیشنهاد می‌کنند، بسته به دیدگاه‌هایشان درباره ریشه‌های این پدیده، متفاوت است. در قسمت قبل، درباره عواملی که نقش اصلی را در ایجاد فقر در جوامع دارند صحبت کردیم. اکنون می‌خواهیم به ‌تحلیل‌های مختلفی که در طول تاریخ درباره علت پایداری پدیده فقر ارائه شده است، نگاهی بیندازیم. برخی از مهم‌‌ترین این تحلیل‌ها عبارتند از:

در جوامع بشری، همواره افرادی با ناتوانایی‌هایی از قبیل کم‌هوشی، بیماری یا معلولیت‌های جسمی یافت می‌شوند که به طور طبیعی در معرض فقر قرار دارند.

اگر تعداد فرزندان یک خانواده، بیش از ظرفیت‌های اقتصادی آن باشد، در معرض فقر قرار دارد. این مساله در مورد یک طبقه اجتماعی یا یک کشور نیز صادق است. هنگامی‌ که نرخ رشد جمعیت کشوری، بیشتر از نرخ رشد اقتصاد آن کشور باشد، به مرور تعداد فقرا در آن کشور افزایش خواهد یافت.

فرهنگ فقر، معمولا جای خود را در میان افرادی باز می‌کند که در انطباق با ارزش‌ها و هنجارهای اصلی جامعه شکست خورده‌اند؛ بنابراین برای توفیق در مبارزه با فقر، باید ارزش‌هایی چون اعتماد به نفس بالا و نیز کسب و کار شرافتمندانه را در میان فقرا ترویج کرد.

یک از عوامل اصلی فقر، فروپاشی خانواده است. فرزندانی که خارج از خانواده و بدون بهره‌مندی از پدر، مادر یا هر دو بزرگ می‌شوند، در معرض آسیب‌هایی قرار دارند که آنها را در معرض فقر قرار می‌دهد.

فقر به دلیل شکست نهادهای اجتماعی در انجام کامل وظایفی چون فراهم کردن آموزش همگانی، گسترش مهارت‌های فردی قابل عرضه در بازار کار و ارائه نمونه‌های موفق برای الگوبرداری توسط افراد مختلف جامعه به بار می‌آید.

فقر نتیجه وجود تبعیض نژادی، قومی، طبقه‌ای یا عقیدتی است که دسترسی به فرصت‌ها را برای برخی از گروه‌های اجتماعی محدود می‌کند.

فقر نتیجه ناتوانی ساختار اقتصادی در ایجاد به قدر کفایت فرصت‌های شغلی با درآمد مناسب است.

فقر نتیجه بلایای طبیعی (زلزله، سیل، توفان، خشکسالی) یا وقوع جنگ‌ها است.

فقر نتیجه انباشت بیش از حد ثروت در دست گروهی اندک است که مورد حمایت قانون و نهادهای سیاسی و اجتماعی قرار دارند.

فقر نتیجه ضعف حکومت و گستردگی فساد اقتصادی است که رشد و توسعه اقتصادی را کند می‌کند.

هر یک از توضیحات فوق که راه‌ها و سیاست‌های متفاوتی را در مبارزه جهانی با فقر پیشنهاد می‌کند، طرفدارانی دارد؛ بنابراین جای تعجب نیست که تا این حد اختلاف نظر و ناسازگاری در برنامه‌های پیشنهادی برای مبارزه با فقر در سطح جهان وجود داشته باشد. ابزارهایی که در مبارزه جهانی با فقر به کار گرفته می‌شود، شامل طیف وسیعی از روش‌ها از قبیل آموزش، قانون‌گذاری، خدمات داوطلبانه، صدقات و سازمان‌دهی اجتماعی است.

راهبردهای اصلی کاهش فقر در جهان

در میان دیدگاه‌های پژوهشگران و فعالان فقرزدایی، چهار راهبرد اصلی برای مبارزه با فقر قابل شناسایی است که هر کدام، نقشه راه متفاوتی را نیز پیشنهاد می‌کنند؛ راهبرد رشد اقتصادی، راهبرد بازتوزیع درآمد، راهبرد کمک‌های گسترده خارجی و راهبرد کنترل جمعیت.

راهبرد رشد اقتصادی: محوری‌ترین راهبرد کاهش فقر، تلاش در جهت افزایش پایدار نرخ رشد اقتصادی یک کشور، از طریق افزایش سرمایه‌گذاری، ارتقای بهره‌وری در استفاده از منابع و انباشت سرمایه انسانی است. در این صورت، مشاغل جدید ایجاد خواهد شد و سطح درآمد افراد جامعه به تدریج افزایش خواهد یافت و طبیعی‌ترین شکل کاهش فقر در جامعه به وقوع خواهد پیوست. به بیان دیگر، در صورتی که تلاش‌هایی که برای مبارزه‌ با فقر در یک کشور انجام می‌شود، به یک رشد اقتصادی پایداری نیانجامد، عملا در مبارزه واقعی با فقر شکست خورده‌ایم.

مثال‌های فراوانی برای اینکه چگونه یک کشور فقیر با اتخاذ سیاست‌های مناسب اقتصادی توانسته است در مسیر رشد قرار بگیرد و جمعیت فقیران را به صورت بنیادین کاهش دهد، وجود دارد. جدا از تجربه منطقه آسیای جنوب شرقی در نیم‌قرن گذشته و تجربه تحسین‌برانگیز چین و هند در یکی دو دهه اخیر، توجه به تجربه اخیر برزیل و مکزیک نیز خالی از لطف نیست. طی سال‌های ۲۰۰۰ به این سو، این دو کشور رشد اقتصادی قابل‌توجهی را تجربه کردند و در نتیجه، میلیون‌ها فقیر در این کشور توانستند خود را به سطح درآمدی نزدیک به متوسط برسانند. به این ترتیب بسیاری از افرادی که تا پیش از سال ۲۰۰۰ فقیر محسوب می‌شدند، در حال حاضر درآمد بیشتری برای خرج کردن دارند و همین مساله، موتور محرک یک بازار مصرف گسترده است که به نوبه خود، بستر را برای رشد اقتصادی بیشتر فراهم می‌کند.

با وجود اهمیت کلیدی رشد اقتصادی در کاهش فقر، باید دید که چه میزان از ثروت حاصل از بزرگ‌تر شدن کیک اقتصاد نصیب فقرا می‌شود. به عنوان نمونه، رشد سریع اقتصاد چین واقعا میلیون‌ها انسان را از فقر نجات داده است؛ با گسترش کارخانه‌ها، میلیون‌ها شغل ایجاد شده است و با ساخته شدن آپارتمان‌های مسکونی، میلیون‌ها روستایی فقیر در نواحی شهری، مانند پکن و شانگهای اسکان داده شده‌ و از شغل و درآمد برخوردار گشته‌اند، اما از سوی دیگر، تعداد میلیاردرهای چینی نیز افزایش پیدا کرده است و بخش بزرگی از ثروت تولید شده، در ازای پذیرش ریسک‌ و فعالیت‌های کارآفرینانه‌، به آنها اختصاص یافته است. به بیان دیگر، در صورتی که رشد اقتصادی با سازوکارهای دیگری مانند ساخت مدارس و گسترش آموزش، ایجاد تاسیسات بهداشتی و درمانی و گسترش پوشش‌های حمایتی همراه نباشد، نمی‌تواند به صورت متوازن و قابل‌قبولی به کاهش آلام بسیاری از افرادی که در فقر مطلق هستند، بیانجامد.

راهبرد بازتوزیع: گروه دیگری از کارشناسان معتقدند که راهبرد دومی نیز باید به صورت مکمل در نظر گرفته شود تا ثروتمندان بار بزرگی از کمک‌های مورد نیاز برای بهبود زندگی فقرا، از قبیل ساخت مدارس، مراکز درمانی و مراکز خدماتی و امدادی را بر عهده بگیرند. بر این اساس، رشد سریع اقتصادی، اگر با سیاست‌های بازتوزیعی مناسبی نیز همراه باشد، می‌تواند به خوبی در جهت کاهش فقر موثر باشد. البته، باید توجه داشت اگر مالیات بر ثروت بیش از حد بالا باشد، می‌تواند انگیزه‌های پذیرش ریسک و سرمایه‌گذاری را کاهش داده یا به خروج سرمایه از کشور منجر شود و در نتیجه، فرآیند رشد اقتصاد را کند نماید؛ بنابراین برای حداکثر کردن منافع جامعه، باید به دقت بین منافع ثروتمندان و فقرا توازن برقرار شود.

کمک‌های گسترده خارجی: طرفداران این راهبرد معتقدند که بسیاری از کشورهای فقیر هرگز به تنهایی قادر نیستند خود را در مسیر رشد سریع اقتصادی و مدیریت مناسب بازتوزیع برای کمک به فقیرانی که اکثریت جمعیت آنها را شامل می‌شوند، قرار دهند؛ بنابر این دیدگاه، چنین کشورهایی برای رفع نیازهای فوری و جهش اقتصادی،‌ به تزریق وسیع کمک‌های مالی‌ از طرف کشورهای ثروتمند نیاز دارند.

جفری ساکس۲ که از اقتصاددانان شهیر و فعال در حوزه توسعه اقتصادی است، از حامیان جدی این راهبرد است. او از ملت‌های ثروتمند می‌خواهد تا برای اینکه کشورهای فقیر فرصت نجات‌یافتن از وضعیت دردناک خود را به دست آورند، کمک‌های وسیع مالی (مانند برنامه مارشال۳) را در دستور کار قرار دهند.

پیشنهاد جفری ساکس دربرگیرنده بارش یک‌باره کمک‌ها به منظور تحریک اقتصاد و به راه‌ انداختن فرآیند رشد اقتصادی در یک کشور فقیر است؛ با این وجود، تعدادی از منتقدان عقیده دارند که چنین کمک‌هایی به یک برنامه دائمی تبدیل خواهد شد و بر خلاف پیش‌بینی ساکس، به حرکت و رشد خودکار اقتصاد این کشورها نخواهد انجامید.

به علاوه، مشخص نیست که چه کشورهایی «ثروتمند» محسوب می‌شوند. ایالات‌متحده، با یک بدهی ده هزار میلیارد دلاری و عدم‌پوشش کافی خدمات بهداشتی و تامین اجتماعی، مشکلات خاص خود را دارد. اتحادیه اروپا نیز بدهی‌های سنگینی را به دوش می‌کشد. چین هم در شرایطی نیست که بتواند در برنامه‌هایی مانند مارشال مشارکت نماید. بحران مالی سال ۲۰۰۸ اوضاع را حتی بدتر نیز کرده است و با وجود این شرایط، امکان کمک‌های گسترده غرب به کشورهای فقیر جهان بعید به نظر می‌رسد.

در کنار این مسائل، بسیاری از منتقدان معتقدند که کمک‌های خارجی، بیش از اینکه مفید واقع شود، حتی در بعضی موارد ممکن است مضر نیز باشد. اولا، کمک‌ها باعث افزایش وابستگی کشورهای فقیر به خارج می‌شود؛ زیرا آنها دیگر مجبور نیستند برای یافتن راه‌حلی بومی و پایدار برای مشکلاتشان، به سختی تلاش کنند. منتقدان معتقدند که کمک به فقرا نوعی «فرهنگ فقر» ایجاد می‌کند که از نسلی به نسل بعد منتقل خواهد شد. ثانیا، کمک خارجی در شکل توزیع رایگان غذا، به درآمد کشاورزان محلی آسیب می‌زند و بر انگیزه فعالیت‌های تولیدی و مولد اثر منفی می‌گذارد. ثالثا، بیشتر کمک‌های خارجی هرگز به دست فقیران هدف نمی‌رسد. ویلیام استرلی در کتابش با عنوان «مسوولیت مرد سفیدپوست»۴ ادعا می‌کند که بخش بزرگی از ۲۳ هزار میلیارد دلار کمکی که در ۵۰ سال اخیر در کشورهای فقیر توزیع شده، توسط حکومت‌های فاسد آنان غارت شده و مقدار اندکی صرف کودکان و فقیران گردیده است. در مطالعه‌ای دیگر، مشاهده شد که از پولی که توسط وزارت دارایی چاد برای تامین مالی درمانگاه‌های روستایی اختصاص یافته بود، تنها یک درصد صرف هدف اصلی شده و مابقی آن توسط مسوولان اداری فاسد به تاراج رفته است! در واقع، این انتقاد وجود دارد که افرادی که برنامه‌های توزیع پول را طراحی و اجرا می‌کنند یا دارای تجربه کمی هستند یا به قدر کافی روی چگونگی توزیع منابع کنترل ندارند.

▪ راهبرد کنترل جمعیت: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های خانواده‌های فقیر این است که نسبت به خانواده‌های ثروتمند فرزندان بیشتری به دنیا می‌آورند و این موضوع در فقیر ماندن آنها موثر است. تعدادی از کارشناسان بر این باورند که حکومت‌های محلی باید با به‌کارگیری ابزارهای مناسب، برای اثرگذاری بر میزان زاد و ولد در خانواده‌های فقیر وارد عمل شوند. این ابزارها می‌تواند شامل طیفی از سیاست‌های تشویقی و آموزشی و توزیع رایگان ابزارها و داروهای ضد بارداری، تا اعمال محدودیت‌ قانونی بر تعداد فرزندان خانوار، مانند سیاست تک‌فرزندی در چین، باشد. طرفداران به‌کارگیری روش‌های داوطلبانه، استفاده از عنوان «برنامه‌ریزی خانوادگی» را بر اصطلاح «کنترل جمعیت» ترجیح می‌دهند. البته، باید توجه داشت که عوامل اجتماعی و اقتصادی بسیاری بر نرخ رشد جمعیت تاثیر می‌گذارند. عواملی چون افزایش سطح آموزش بانوان، افزایش فرصت‌های شغلی برای زنان، افزایش سن ازدواج و رشد زندگی شهری، باعث کاهش نرخ رشد جمعیت در یک جامعه می‌شوند.

● لزوم به‌کارگیری راهبردهای چندگانه در مبارزه با فقر

ما بر این باوریم که هیچ برنامه مبارزه‌ با فقری نمی‌تواند تنها با به‌کارگیری یکی از این چهار راهبرد موثر واقع شود و برای موفقیت در برنامه‌های فقرزدایی، به ترکیبی از این جهت‌گیری‌ها نیازمندیم. فوری‌ترین اقدام، ارتقای سطح بهداشت عمومی و تامین آب آشامیدنی سالم، به منظور بهبود سطح سلامت و کاهش بیماری‌ها یا رفع مشکل تشنگی است. در درجه اول، کمک‌ها باید صرف بهبود نظام بهداشت و درمان و کنترل بیماری‌های مرگباری چون سل، مالاریا و ایدز شود. همچنین، برای کاهش مشکل کمبود غذا، باید برای افزایش سطح تولید در بخش کشاورزی، از طریق اصلاح بذر و به‌کارگیری کود، سرمایه‌گذاری لازم صورت گیرد. همزمان، باید سرمایه‌گذاری‌ لازم برای بهبود زیرساخت‌هایی از قبیل راه‌، انرژی، حمل‌ و نقل و ارتباطات انجام شود. همچنین، تلاش برای بهبود کیفیت آموزش کودکان فقیر و کمک به آنان برای کسب مهارت‌های شغلی و تامین آینده خود، یک سرمایه‌گذاری بلندمدت،‌ اما پربازده است. در مجموع،‌ باید با در نظر گرفتن ویژگی‌های هر منطقه‌، درباره اولویت‌های سرمایه‌گذاری در مبارزه با فقر و شیوه‌های جذب مشارکت‌ دولت و سایر نهادهای کمک‌رسان اندیشید.

● سازمان‌های فعال در مبارزه جهانی با فقر

سازمان‌ها و نهادهای بسیاری در برنامه‌های جهانی مبارزه با فقر در جهان مشارکت می‌کنند. در این بخش به معرفی تعدادی از مهم‌ترین سازمان‌ها و افراد فعال در این زمینه می‌پردازیم.

سازمان ملل و هدف کاهش فقر در جهان: سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۰، چارچوب برنامه چند بعدی خود برای کاهش فقر در جهان را ارائه کرد. در راستای «اعلامیه هزاره» (UN Millennium Declaration)، سازمان ملل سند «اهداف توسعه هزاره» (Millennium Development Goals) را طراحی نمود. این سند مشتمل بر هشت هدف مرتبط و به هم پیوسته است که به منظور کاهش چشمگیر سطح فقر در جهان تا سال ۲۰۱۵ میلادی، طراحی شده است. در میان این اهداف،‌ تنها یک هدف به موضوع درآمد می‌پردازد و هفت هدف دیگر به ارتقای شرایط انسانی و اجتماعی فقرا ارتباط دارد. سند اهداف توسعه هزاره سازمان ملل متحد در جدول ۱ آورده شده است.

برنامه توسعه هزاره، اکثر عواملی که در فقر نقش دارند را دربرمی‌گیرد. با این وجود، متاسفانه، اجرای برنامه در سال‌هایی که از آغاز آن گذشته، پیشرفت خوبی نداشته است و روند تحقق اهداف مورد نظر، بسیار کندتر از هدف‌گذاری برنامه است. در ماه مه سال ۲۰۰۵، دبیرکل وقت سازمان ملل در مورد عدم‌تحقق بسیاری از اهداف توسعه هزاره در تعداد زیادی از کشورهای فقیر جهان هشدار داد۵. طی این سال‌ها، آمار مرگ‌ومیر در هنگام زایمان در بسیاری از مناطق پر خطر افزایش یافته است؛ روند رشد درآمد متوسط مردم در بسیاری از مناطق فقیر جهان بسیار کند بوده و در مواردی کاهش هم یافته است و گرسنگی طی سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۲ افزایش یافته است. به علاوه، عدالت جنسیتی،‌ آموزش ابتدایی همگانی، ماندن دانش‌آموزان در مدرسه و سایر اهداف برنامه نیز به کندی رشد می‌کنند و بعید است که در سال ۲۰۱۵، به میزان هدف‌گذاری شده برسند.

▪ بانک جهانی: بانک جهانی (World Bank) از نهادهای فعال در زمینه سنجش،‌ تامین مالی و اجرای برنامه‌های کاهش فقر در نقاط مختلف جهان است. در وب‌گاه بانک جهانی، می‌توان به حجم زیادی از اطلاعات مفید و روزآمد درباره موضوع فقر دست یافت۶. عناوینی چون تحلیل فقر،‌ نقشه فقر، رصد فقر، راهبردهای کاهش فقر‌ و توان‌بخشی، در این وب‌گاه پوشش داده شده و به کتاب‌ها و مقالات ارزشمندی درباره فقر ارجاع داده شده است که می‌تواند برای محققان و علاقه‌مندان مفید باشد.

صندوق جهانی مبارزه با ایدز، سل و مالاریا ۷: ایده تشکیل یک «صندوق جهانی» (Global Fund) برای مبارزه با فقر، در سال ۲۰۰۱ توسط امیر عطاران۸ و جفری ساکس پیشنهاد شد. آنان خواستار تشکیل یک خط اعتباری ۵/۷ میلیارد دلاری برای کمک بلاعوض به فقیر ترین کشورهای جهان شدند۹. این پول می‌بایست توسط دولت‌های ثروتمند تامین می‌شد. در ژانویه سال ۲۰۰۲، «صندوق جهانی مبارزه با ایدز، سل و مالاریا» با هدف تامین مالی مداوم و فزاینده‌ برای حمله به این سه بیماری جهانی خطرناک، تشکیل شد. این سه بیماری، در مجموع، سالانه جان شش میلیون نفر را در جهان می‌گیرند.

صندوق جهانی به صورت یک بنیاد خیریه عمومی- خصوصی تشکیل شد. این صندوق، بیشتر به عنوان یک مکانیزم تامین مالی عمل می‌کند، تا یک نهاد اجرایی. صندوق جهانی دارای یک کمیته بررسی کارشناسی است که به مطالعه برنامه‌های اجرایی مختلف که سازمان‌های دولتی و خصوصی از سرتاسر جهان ارائه می‌کنند، می‌پردازد و شایسته‌ترین آنها را تامین مالی می‌کند. همچنین، به طور مستمر به بررسی روند اجرایی برنامه‌های مورد حمایت خود می‌پردازد و تنها در صورتی به کمک‌ مالی ادامه‌ می‌دهد که یک برنامه به خوبی در جهت اهداف مورد نظر پیش رفته باشد. صندوق جهانی، تاکنون۱۰ میلیارد دلار برای مبارزه با این بیماری‌ها در ۱۳۶ کشور جهان پرداخت کرده است و به نوعی می‌توان آن را بزرگ‌ترین موسسه فعال در زمینه بهداشت و سلامت در جهان دانست.

▪ پروژه قرمز: این حرکت که در سال ۲۰۰۶ و توسط تعدادی از افراد مشهور آغاز شد، به‌گونه‌ای سعی در ترکیب نوع‌دوستی و مشتری‌مداری دارد. عواید حاصل از فعالیت‌های این حرکت در اختیار «صندوق جهانی» قرار می‌گیرد. در واقع، Red سازمانی است که حق لیسانس استفاده از لیبل Red بر روی محصولات را به شرکت‌های تجاری می‌فروشد و این شرکت‌ها متعهد می‌شوند درصدی از سود حاصل از فروش این محصولات را به Red پرداخت کنند تا در راه مبارزه با فقر هزینه شود. شرکت‌های معتبری چون دل، اپل، موتورلا، گپ و امریکن اکسپرس در این طرح مشارکت می‌کنند. مثلا، شرکت اپل بخشی از درآمد حاصل از فروش نسخه‌ای ویژه‌ از پخش‌کنند‌ه موسیقی آی‌پاد را به این امر اختصاص می‌دهد. نکته جالبی که در مورد این نوع بازاریابی وجود دارد این است که در برخی از موارد، هزینه تبلیغات شرکت‌ها برای این محصولات، از کل مبلغی که در نهایت به Red اختصاص می‌یابد بیشتر است! در واقع، به نظر می‌رسد که این شرکت‌ها، بیش از اینکه به دنبال کمک به فقرا باشند، از مشارکت در پروژ‌ه Red به عنوان یک حربه بازاریابی استفاده می‌کنند و به دنبال افزایش پرستیژ تجاری برند خود هستند.

بنیاد بیل و ملیندا گیتس ۱۱: یکی از جالب‌ترین موسسات فعال در زمینه مبارزه جهانی با فقر، بنیاد «گیتس» است که در سال ۲۰۰۰ توسط «بیل گیتس» و همسرش «ملیندا گیتس» تاسیس شد. سرمایه ۶/۳۷ میلیارد دلاری این بنیاد، آن را به بزرگ‌ترین بنیاد جهانی مبارزه با فقر تبدیل کرده است[۸]. این بنیاد تاکنون ۴/۱۴ میلیارد دلار برای پروژه‌های مختلف فقرزدایی در سراسر جهان خرج کرده است.

آقا و خانم گیتس تصمیم گرفته‌اند تا به جای تمرکز بر پروژه‌های ویژه چندبعدی فقرزدایی در مناطق خاص جغرافیایی بر روی مسائل اصلی تمرکز کنند. آنها سعی کردند به دو پرسش پاسخ دهند: کدام مشکلات گریبانگیر بیشتر مردم است؟ و به کدامیک از آنها در گذشته کمتر توجه شده است؟ پس از انجام مطالعات دقیق، آنها روی ۵ موضوع اصلی تمرکز کردند:

▪ کاهش مرگبارترین بیماری‌های دنیا، یعنی ایدز، مالاریا و سل.

▪ تامین مالی برای گسترش واکسیناسیون و مایه‌کوبی

▪ توسعه وام‌های خرد (microfinance) برای فقرا

▪ ارتقای بهره‌وری در کشاورزی از طریق یک انقلاب سبز در آفریقا

▪ بهبود کیفیت آموزش متوسطه در آمریکا

بنیاد گیتس در فعالیت‌های خود تنها نیست. بین این موسسه و بنیادهای خیریه‌ای چون راکفلر (Rockefeller)، مایکل و سوزان دل (Michael & Susan Dell)، هیولت (‌Hewlett) همبستگی وجود دارد. بنیاد گیتس با پرداخت ۵/۱ میلیارد دلار به تشکیل پیمان ژاوی که یک اتحاد جهانی برای واکسیناسیون و مایه‌کوبی۱۲ است، کمک کرد. اکنون، پیمان ژاوی توسط ۱۷ کشور، به علاوه اتحادیه اروپا حمایت می‌شود و تاکنون ۱۳۸ میلیون کودک را در ۷۰ کشور فقیر جهان، در برابر بیماری‌های کزاز، هپاتیت B و تب زرد واکسینه کرده‌ است و جان ۲ میلیون کودک را از خطر مرگ نجات داده است.

● خلاصه و نتیجه‌گیری

توضیحات متفاوتی برای پاسخ‌ به اینکه چرا فقر وجود دارد و چرا این پدیده در طول تاریخ پایدار بوده است، داده شده است. گروه‌ها و سازمان‌های مختلفی که برای کاهش فقر در جهان تلاش می‌کنند، بر اساس پاسخ‌هایی که برای سوالات فوق در ذهن دارند، مسیر‌های مختلفی را در پیش گرفته‌اند که می‌توان آنها را در چهار راهبرد اصلی خلاصه کرد: رشد اقتصادی، بازتوزیع ثروت و درآمد، کمک‌های وسیع خارجی و کنترل جمعیت. این راهبردها توسط سازمان‌ها و نهادها و بنیادهای خیریه‌ای چون سازمان ملل،‌ بانک جهانی، صندوق جهانی و بنیاد گیتس به کار گرفته می‌شوند.

منابع:

۱- عنوان اصلی کتاب عبارت‌ است از:

Up & Out of poverty; The social marketing solution

۲-The World Bank. «World Bank Updates Poverty Estimates for the Developing World.» August ۲۶, ۲۰۰۸. Retrieved August ۳۱, ۲۰۰۸ from: http://econ.worldbank.org

۳- Jeffrey Sachs, The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time (New York: Penguin Press, ۲۰۰۵).

۴- The World Bank, op. cit.

لازم به ذکر است که مبنای محاسبات بانک جهانی در مورد آمارهای مربوط به فقر، سطح قیمت‌ها در سال ۲۰۰۵ است. ضمنا در این محاسبات، سطح درآمد در کشورهای مختلف بر اساس برابری قدرت خرید (PPP) تعدیل می‌شود (مترجم).

۵-Sachs, op.cit.p.۲۰.

۶- Sachs, op. cit. p. ۲۰.

۷- NationMaster. Poverty: Share of all poor people (most recent) by country. Retrieved August ۳۱, ۲۰۰۸ from http://www.nationmaster.com

۸- NationMaster. Population below poverty line (most recent) by country. Retrieved February ۲۷, ۲۰۰۹ from http://www.nationmaster.com

۹-«The Progress Report.» Center for American Progress Action Fund, April ۱۶, ۲۰۰۸.

۱۰- کشور ایران نیز سالیان سال است که با مساله میلیون‌ها مهاجر عراقی و افغان روبه‌رو است که حداقل آسیب آن از دست رفتن فرصت‌های شغلی بسیاری است که می‌توانست در اختیار جوانان بومی قرار گیرد. در واقع کمک به توسعه اقتصادی کشورهای فقیرنشین، با جلوگیری از سیر مهاجرت‌ها، کشورهای کمک‌کننده را منتفع خواهد کرد(مترجم).

فیلیپ کاتلر

ترجمه و تنظیم: یاسر ملایی

میثم هاشم‌خانی

پاورقی‌ها:

۱- عنوان اصلی کتاب عبارت است از:

Up & Out of poverty; The social marketing solution

۲- Jeffrey Sachs

۳- Marshal Plan

۴- Easterly, William. The White Man۰۳۹;s Burden: Why the West۰۳۹;s Efforts to Aid the Rest Have Done So Much Ill and So Little Good. Penguin Press HC, ۲۰۰۶;

۵- The Millennium Development Goals Report, May ۲۰۰۵.

بررسی تک‌تک شاخص‌ها نشان می‌دهد در بخش‌هایی از آسیا که کل اقتصاد با سرعت خوبی در حال رشد است، اهداف توسعه هزاره در حال تحقق است، اما در مناطقی مانند زیر صحرای آفریقا، پیشرفت قابل‌توجهی مشاهده نمی‌شود.

۶- The Millennium Development Goals Report, ۲۰۰۶.

۷- The Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis, and Malaria

۸- امیر عطاران، از یک خانواده مهاجر ایرانی در کالیفرنیا به دنیا آمده است. او دارای درجه کارشناسی ارشد حقوق از دانشگاه UBC و دکترای ایمنی شناسی (immunology) از دانشگاه آکسفورد است. در حال حاضر، وی دانشیار دانشگاه اوتاوا (University of Ottawa) و مدیر میز تحقیقاتی کانادا (CRCs) در رشته حقوق، سلامت جمعیت و سیاست‌گذاری در توسعه جهانی (Global Development Policy) است. (مترجم)

۹- See “The Global Fund Saves Lives.” The Global Fund website.

۱۰- The Project Red Campaign

۱۱- The Bill & Melinda Gates Foundation

۱۲- Global Alliance for Vaccines & Immunization: (GAVI Alliance)