اقسام تفسیر قرآن به قرآن

گزیده ای از مقدمه تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی

● برخی از مهمترین اقسام تفسیر قرآن به قرآن عبارتند است از :

۱) گاهی از ظهور سیاق آیات یا هدف نهایی آنها معنای آیه‌ای روشن می‌شود مانند اینکه تدبر در سیاق آیه تطهیر ( قبل و بعد ) نشان می‌دهد که محتوای آن مخصوص گروه معین بوده و زنان پیغمبر(صلی‌الله علیه و آله و سلم) مشمول و مندرج در آن نیستند زیرا سوره احزاب از آیات ۲۸تا ۳۴ همگی مشتمل بر صیغ و ضمایر جمع مونث است و تنها جمله‌ای که پیامبر تطهیر را به همراه دارد مشتمل بر دو ضمیر جمع مذکر است که چنین ضمیری با سیاق گذشته و آینده جمله مزبور هماهنگ نیست که این جمله کاملا مستقل از قبل و بعد خود است خواه جداگانه نازل شده باشد و خواه به عنوان جمله معترضه فرود آمده باشد .

۲) گاهی با استمداد از سیاق جملات می‌توان پیوستگی کلمه مشکوک به معلوم را استنباط کرد مثلا در آیه ... ( اذ یقول لصحبه لا تحزن ان الله معنا فانزل الله سکینته علیه و ایده ...()۳۸) این سوال پیش می‌آید که ضمیر “ه” در آیه علیه وایده به رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم ) بر می‌گردد یا به همراه آن حضرت که با توجه به ضمایر قبلی که همگی به رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله وسلم ) بر می‌گردد می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که اینجا نیز به پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم ) برمی‌گردد .

۳) گاهی از ذکر مبتدا یا ضمیر فاعل یا فعل و.. در آیه‌ای معلوم می‌شود آنچه از این عناوین در سایر آیات حذف شده چیست . مثل ( و الی ثمود اخاهم صلحا () ۳۹) که از آیه ( لقد ارسلنا نوحا الی قومه ()۴۰) می‌فهمیم فعل محذوف ( ارسلنا ) بوده است .

۴) گاهی چیزی بیان می‌شود که دلیل آن وعلت آن حذف گردیده است که درآیات بعدی دلیل آن می‌آید . مثلا مشرکان به پیامبران الهی می‌ گفتند ‌ ( انا لنرلک فی سفاهه () ۴۱) یا (انا لنرلک فی ضلل مبین ( )۴۲) ولی دلیل چنین اسنادی ذکر نمی‌شود که در آیات دیگر دلیل آن را می‌آورد ( انهم کانوا قوما عمین () ۴۳)

۵) گاهی آیاتی که با یکدیگر تفسیر می‌شوند هیچ اشتراک لفظی با هم ندارند بلکه پیوند معنوی با همدیگر دارند نظیر “آب “ و عنوان “ والد “ چون عنوان “آب “ اگر چه بر پدر اطلاق می‌شود لیکن اطلاق آن بر غیر پدر مانند عمو در قرآن آمده است بنابراین مثلا در مورد حضرت ابراهیم این سوال پیش می‌آید که پدر ایشان بت پرست بود یا عموی ایشان : ( و اذ قال ابرهیم لابیه ءازر اتتخذ اصناما الهه ()۴۴) از آیه دیگر که واژه والددر آن به کار رفته می‌توان فهمیدکه آزر بت پرست پدر حضرت ابراهیم (علیه السلام)نبوده است و همچنین شخص دیگری که پدر حضرت ابراهیم (علیه السلام)بود موحد بود زیرا :

▪ در سوره توبه ، ۱۱۳ داریم: برای پیامبر و مومنان سزاوار نیست برای مشرکان هرچند از نزدیکانشان باشند طلب آموزش کنند .

▪ طلب آموزش حضرت ابراهیم برای “اب” خود تنها به خاطر وعده تشویق او بود و آن‌گاه که کاملا روشن شد “اب” او دشمن خداست از او بیزاری جست و دیگر برایش استغفار نکرد .

▪ حضرت ابراهیم (ع) در دوران سالمندی و در اواخر زندگی خود در نیایش چنین گفت : ( ربنا اغفرلی و لولدی و للمومنین یوم یقوم الحساب () ۴۵) که از مجموع موارد بالا نتیجه‌گیری می‌شود.

▪ گاهی تنها پیوند عمیق مفهومی بین آیات می‌تواند راهگشای تفسیر آیه به آیه باشد . مثلا در مورد آیه (‌لو کان فیهما ءالهه الا الله لفسدتا فسبحن الله رب العرش عما یصفون () ۴۶) که سند برهان تمانع است ممکن است چنین پنداشته شود که اگر خدایان متعدد بر اثر علم به واقع و نزاهت از جاه طلبی جهان را اداره کنند فسادی پیش نمی‌آید زیرا منشاء فساد،‌جهل خدایان به مصالح واقعی جهان یا جاه طلبی آنهاست . که خداوند برای اثبات توحیدی ربوبی خود چنین مثالی می‌زند ( ضرب الله مثلا رجلا فیه شرکاء متشکسون و رجلا سلما لرجل هل یستویان مثلا الحمدلله بل اکثرهم لا یعلمون () ۴۷) خداوند با بیان این آیه می‌فرماید یقینا چنین نیست که کیفیت اداره امور دو خدمتگذار یکی باشد .یک خدمتگزار تحت فرمان دو فرمانروای ناسازگار و یک خدمتگزار تحت فرمان یک فرمانروا. پس از نظم و انسجام جهان کنونی در می‌یابیم که حتما امور تحت تدبیر یک خداست.

چنانچه در آیه (الذی خلق سبع سموت طباقا ما تری فی خلق الرحمن من تفوت فارجع البصر هل تری من فطور ()۴‌) به نفی هر گونه ناهماهنگی اشاره شده است.

● مراحل پنج گانه در فهم معارف دین:

قرآن کریم اولین منبع معرفت دینی می‌باشد . عرضه روایات بر قرآن برای آن است که مضمون آن رودرروی با قرآن نباشد . روایاتی که با قرآن اختلاف تباینی نداشته باشد در دامنه قرآن قرار می‌گیرد و حجت و قابل استناد است. در تفسیر هر یک از آیات قرآنی این مراحل را باید پیمود :

۱) مفاد آیه مورد نظر را با قطع نظر از سایر آیات قرآن باید فهمید.

۲)با استفاده از سایر آیات قرآن باید آیه مورد نظر تفسیر شود .

۳) باید همه روایاتی که در شان نزول، تطبیق و یا تفسیر آیه مورد بحث آمده جمع‌بندی شود .

۴) پس از جمع‌بندی بر قرآن عرضه شود .

۵) در صورت هماهنگی آن را پیام و سخن اسلام بدانیم .

مهم اینکه در مراحل پنجگانه مزبور ابتدا بحث قرآنی و سپس بحث روایی مطرح می‌شود همان است که قرآن اولین پایگاه بوده وپشتوانه حجیت روایات است و روایات چه از نظر سند و چه از نظر متن تابع قرآن کریم است.

پی‌نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.