جای خالی کتاب در سبد خانواده موانع پیش روی فرهنگ کتابخوانی را برداریم

کتاب را برای کودکی که زاده نشده است بخوانیم تا در سالیان زندگی که پیش رو دارد کتابخوانی عادتش شود و دانایی و توانایی راهنما, نگارشگر کتاب قطور زندگیش و ویرایش دهنده و تصحیح کننده اندیشه و روحش باشد

... کتاب را برای کودکی که زاده نشده است بخوانیم تا در سالیان زندگی که پیش رو دارد کتابخوانی عادتش شود و دانایی و توانایی راهنما، نگارشگر کتاب قطور زندگیش و ویرایش دهنده و تصحیح کننده اندیشه و روحش باشد.

رسول اکرم حضرت محمد «ص» فرموده است:«هر کس خود را با کتاب مشغول سازد، آرامش می یابد.»

پشت ویترین یک کتابفروشی لحظاتی عنوان های ده ها کتاب را می خوانم. احساس آسودگی می کنم. در تمام مدت از نیمروز که مشغول مرور کتاب ها هستم افراد کمی وارد کتابفروشی می شوند! دو مغازه بالاتر از کتابفروشی، مغازه عرضه کننده غذاهای «فست فود» و کنارش «کافی نت» و عرضه کننده - محصولات فرهنگی- انواع «سی.دی» فیلم های داخلی و خارجی و صوتی است.

مشتریان این فروشگاه ها مملو از جمعیت بیشتر نوجوان و جوان است. شاید مشتریان آن ها بیش از صد تا کتابفروشی باشند؛ فروشگاه هایی که غذای روح عرضه می کنند... هزاران کتاب در هر مغازه در سکوت خود غنوده اند...

کتاب باغساری روحبخش در گستره هستی و سرشار از طعم و لذایذ متنوع در زندگی انسان ها است. میوه های مفید و فراوان این باغ جهانی و جان پرور همه جا در دسترس همگان است.

دستی صمیمانه و شوقی دل انگیز را در این باغ هزاران نام و عنوان پیش ببریم و خوشه هایی از محصولات اندیشه های پویا و برتر و آموزنده بچینیم و تغذیه روح و ذهن کنیم.

همه معارف هر آنچه را که انسان در چشم انداز زندگی دارد به جان ریزیم و در پرتو جلای بیشتر فهم و دانایی، آرامش زیستن را ادامه دهیم.

کتاب و کتابخوانی با هر موضوع از آن جهت بسیار باارزش و فایده و حرمت معنوی دارد که اندیشه ورزان، ادبا و ... و مولفان لحظه ها، روزها و سال های عمر خود را با تحمل شکیبایی صرف پژوهش و مکاشفات و نوشتن کرده و می کنند تا از نتیجه کارشان در قالب کتاب برای دانایی از رموز حیات و معارف انسانی در بستر تحولات فکری و بهره مندی از دانش و خرد در متن زندگانی برخوردار شویم.

کتابخوانی و عادت به مطالعه یافته ها و تولیدات علمی فضای دلپذیر برای تجلی و پرورش بیشتر ذهن و روان می گشاید و جسم و روح سالم و باطراوت می ماند.

● مطالعه عامل تحول در جوامع

یک عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، بر این باور است که کتاب های عمومی و مطالعه آن ها عامل ایجاد تحول در جامعه می شود. وی شیوه عادت کتابخوانی را از زمان کودکی و قبل از دبستان توسط مادران با کتاب خواندن پیش از خواب بچه ها را مورد تاکید قرار می دهد.

«کاشانی نیا» می گوید:«آنچه که جامعه را متحول می کند مطالعه کتاب است. این واقعیت در تمام دنیا رایج است.»

وی با بیان این که روزنامه ها در دنیا به دلیل عادت و استمرار مطالعه مردم، روزهای تعطیل آخر هفته هم منتشر می شوند، درباره روش ترویج کتابخوانی می افزاید: مادران خانواده ها برای بچه ها قبل از دبستان کتاب قصه و تربیتی بخوانند تا زمانی که کودک شان به خواب می رود. بچه ها بدین طریق با کتاب و کتابخوانی آشنا خواهند شد.

او تاکید دارد کتاب همواره در دسترس و در اتاق خواب بچه ها باشد.

ارزیابی این استاد دانشگاه و پژوهشگر، از میزان مطالعه کتاب در جامعه در این جمله خلاصه می شود:«ما مطالعه نداریم.» وی توضیح می دهد:«مردم- برخی- روزنامه نمی خوانند. آنانی هم که روزنامه می خوانند حدود هشتاد درصدشان وقایع روز و بعضاً مقاله ها را می خوانند.»

● فرهنگ مطالعه در خانواده ها

برگزاری ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب های کاربردی و دانشگاهی در سالن کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، فرصتی دست می دهد و با برخی از مراجعه کنندگان و ناشران درباره موقعیت کتاب و کتابخوانی گفت و گو می کنم.

در این نمایشگاه حدود شصت هزار عنوان کتاب خارجی و حضور حدود هفتصد نماینده ذیربط و ۲۸ ناشر کشورمان مورد استقبال انبوهی از اهالی طالب کتب چاپ خارجی قرار گرفت.

مادری مشغول بررسی و مرور موضوعات کتب خارجی درون قفسه ها است. کودکش در کالسکه به خواب رفته است. از «خانم روحی» که کارشناسی شیمی خوانده و نیز هنرجوی رشته نقاشی است درباره راهکارهای ترغیب هرچه بیشتر و بهتر مردم به کتاب و کتابخوانی می پرسم. او پیش از هر کلامی، به طفل خواب رفته اش در کالسکه اشاره می کند. بعد می گوید:«حتی قبل از تولد بچه ، باید شیوه آشنایی و مطالعه کتاب برای او- طفلی که هنوز به دنیا نیامده است- را فراهم کرد. اما در پاسخ سوالتان باید علت کم توجهی به کتاب و کتابخوانی را در خانواده ها جستجو کرد.

والدین باید به گونه ای رفتار کنند که فرزندشان از بچگی به خریدن کتاب مشتاق شود و روی به کتاب ببرد و کتاب بخواند. نتیجه آن می شود که او در آینده هم عادت به خواندن کتاب خواهد کرد.»

وی درباره امکانات و زمینه های مختلف برای تشویق بچه ها به کتاب و کتابخوانی، به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اشاره و از آن به عنوان مناسبترین فضا برای آشنایی با کتاب و کتابخوانی یاد می کند. وی می گوید:«همچنین کتابخانه های غنی در مدارس و براساس سن بچه ها که دوران زندگی پیش روی شان را می گذرانند دایر باشد. این راه موفقیت در حصول اهداف رویکرد بچه ها به کتاب و کتابخوانی است. »

این کارشناس شیمی، با بیان این که دانشجویان از بچگی عادت به کتابخوانی نکرده اند، به نکته ای در خصوص کم توجهی به ماهیت و شناسایی فرهنگ و تاریخ سرزمینمان اشاره می کند. او در این باره چنین می گوید:«ما درباره فرهنگ ملی و تاریخ غنی خودمان آن گونه که محق و شایسته است، تبلیغ نکرده ایم حتی بهترین و والاترین فلاسفه، دانشمندان و عالمان کشورمان برای ما مردم- -اغلب- ناشناخته مانده اند. این در حالی است که آنان در فرهنگ و تاریخ و ادبیات ما تاثیرات پایدار به یادگار گذاشته اند.»

● کیوسک های کتاب در محله های شهر

«سالاری» شاغل در یک موسسه آموزشی، با ابراز تاسف از این که کتاب در جامعه ماشینی، عموماً کم طرفدار شده و در سبد اقتصادی خانواده ها و سایرین چندان جایی ندارد، می گوید:«کتاب جزو اسناد فرهنگی و ملی در هر کشور و جامعه است. توسعه در هر بخش از طریق مطالعات و پدیده های پژوهشی، گسترش می یابد. پس، قدر و جایگاه با اهمیتی در زندگی مردم دارد. امروزه مردم با همه مشکلات، بیشتر به فکر خوراک جسم و لوازم فیزیکی هستند. آنچه که در کنار جسم سالم نیاز است به نظر من، طراوت و پرورش روان است. روان انسان با مطالعه، سالم می ماند. سلامت روان یک راه اصلی اش، مطالعه کتاب است.»

این شهروند در مورد شیوه های جذب و رویکرد بیشتر مردم به کتابخوانی، پیشنهاد می کند که کیوسک های کتابفروشی در هر محله ایجاد شود و در دسترس عموم باشند و ادامه می دهد:«مردم صبح که از خانه بیرون می آیند سر راهشان چراغ کتابفروشی محله را ببینند که روشن است. تکرار این مورد، یک شیوه برای ایجاد شوق خریدن کتاب و مطالعه است. کاری که شهرداری در ایستگاه های مترو کرده است و در واگن ها نتایجش را می بینیم که برخی از این نوع کتاب ها می خوانند. مورد دیگر، پدر و مادرها، خود کتابخوان شوند. الان بسیاری از اولیای خانواده ها کتاب نمی خوانند. بچه ها هم به اصطلاح چشم شان به دست پدرو مادر است که با کتاب مانوس نیستند. آموزش و پرورش هم باید کتابخوانی و نقد و پژوهش و خلاصه گویی نوع کتاب پیشنهادی و مناسب را در مواد درسی بچه ها بگنجاند. به نظر من این قبیل کارها لازم است در پهنه جامعه و در خانواده ها رایج شود.

الان بچه ها با فرهنگ بیگانه از طریق وسایل مختلف آشنا می شوند. چهار تا بیت شعر از شعرای معروف را نمی توانند درست بخوانند. این شرایط باعث تاسف است.»

یک تکنیسین برق دلیل این که آمار کتابخوانی در جامعه پایین است را نبود زمان برای مطالعه می داند. راه حل ایجاد زمینه های مناسب برای اوقات فراغت کتابخوانی را به عنوان نمونه، باز بودن صبح تا شب کتابخانه های عمومی در روزهای جمعه می خواند.

«آرمناک آرمن مارکاریان» در توضیح بیشتر نقطه نظرات خود، می گوید:«علت این که مردم کم کتاب می خوانند این است که فرضاً یک کارگر، مهندس، کارمند و ... اغلب از صبح تا اواخر شب مشغول کار می شوند.

دیگر وقتی برای مطالعه ندارند. در این وضعیت می باید امکانات ایجاد فرصت مناسب برای مردم مهیا شود. مثلاً روزهای جمعه یا تعطیلات عمومی کتابخانه ها از صبح تا شب دایر باشند.»

این متخصص صنعت برق، همچنین در خصوص راهکار توسعه کتابخوانی می افزاید: «در مدارس و در فواصل کارهای دستی- هنری از دانش آموزان خواسته شود که کارهایشان همزمان با بهره گیری از متون کتب مورد پذیرش باشد.» وی می گوید:«در مدارس شیوه کارهای دستی هم از طریق کتاب و کتابخوانی باشد. بدین صورت، دانش آموز ضمن آن که کاردستی- هنری فرامی گیرد، الزام کتابخوانی را هم مدنظر خواهد گرفت.»

● فرآیند غفلت فرهنگ کتابخوانی

«یک مدرس دانشگاه، هم اعتقاد بر این دارد که فرهنگ کتابخوانی به عنوان سرمایه ملی می باید از دوران کودکی و دبستان گسترش یابد طوری که این امر موجب ثبات الگوی رفتاری فرزندان خانواده ها شود.»

«منصور قمشه» می گوید: «کتاب و کتابخوانی موضوعی با اهمیت است که در اکثر جوامع توسعه یافته و در حال توسعه، بسیار مهم و ضروری تلقی می شود و حتی در طبقه بندی جوامع نیز نقش به سزایی دارد.»

به گفته وی، در جامعه امروز ایران اسلامی با وجود پیشرفت های متنوع سریع که در چند سال اخیر به برکت نظام مقدس جمهوری اسلامی دیده می شود، اما هنوز فرهنگ کتابخوانی مورد غفلت به ویژه در نسل جوان واقع شده و باعث آسیب های جدی در جامعه و کمبود اطلاعات و آگاهی در بین مردم می شود.

وی در همین ارتباط نیز بر این باور است که جامعه دانشگاهی و فرهیخته کشور هم به این مشکل مذکور مبتلا است و تنها به جزوات درسی بسنده می کنند. بنابراین، خود را از مطالعه کتاب ها و مقالات علمی و حتی متفرقه بی نیاز می بیند. به همین دلیل است که یکی از مشکل ترین فعالیت های دانشگاهی در حال حاضر، ایجاد هسته ها و گروه های مطالعاتی است که ممکن است از سوی بعضی از دانشجویان پیشنهاد شود اما به دلیل نبود دغدغه در دانشجویان دیگر، و عدم اولویت به امر مهم، یا اصلاً گروه مذکور تشکیل نمی شود و یا در همان ابتدای کار، عده ای زیادی استقبال نمی کنند و خود را کنار می کشند. به طوری که افراد باقی مانده در گروه های کوچکتر به مطالعه خود ادامه می دهند.

به گفته وی، این وضعیت نشان می دهد که دانشگاه ما هنوز هم استاد محور است و دانشجویان ترجیح می دهند مستمع باشند و از هرگونه فعالیت جدی و مستمر مطالعاتی دوری کنند.

به گفته «قمشه»، فرهنگ کتاب و کتابخوانی نیاز به کاری متداول و آرام دارد که شاید در کوتاه مدت شاهد نتایج آن نباشیم چرا که کارهای بلند مدت بخصوص در زمینه های فرهنگی با این که نتایج آن ها در دراز مدت حاصل می شود، اما اغلب از موفقیت بیشتری نسبت به فرهنگ سازی علمی برخوردار می شوند.

● تاکید رهبر معظم انقلاب بر ترویج کتابخوانی

ادامه بیان نظرات وی، متوجه تاکید رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر ضرورت انس هرچه افزونتر مردم کشورمان با کتاب و کتابخوانی، می شود. وی می گوید : «با عنایت به رهنمودهای مکرر رهبر فرزانه انقلاب اسلامی که ضرورت انس هرچه بیشتر آحاد مردم ایران را با کتاب و کتابخوانی مورد تاکید قرار داده اند و در سال گذشته پس از بازدید از نمایشگاه بین المللی کتاب، فرمودند (شایسته چنین جامعه ای است که مردم با کتاب مانوس باشند و خرید کتاب یکی از مخارج اصلی زندگی آن ها باشد و نیز کتاب را لازمه میل به اهداف و آرزوهای جامعه ایرانی دانستند و از تمامی خانواده های ایرانی خواستند که فرزندان خود را به کتابخوانی تشویق کنند و با کاستن از هزینه های مربوط به خرید وسایل تجملاتی به خرید کتاب برای فرزندان خود اهمیت بیشتری دهند.»

● نقش خانواده، مراکز فرهنگی و رسانه ها

«قمشه» که عنوان «چهره ماندگار روابط عمومی ایران» را در کارنامه فعالیت های اداری- اجتماعی خود دارد، سویه گفتارش در باب لزوم کتاب و کتابخوانی معطوف به نهادهای خانواده، آموزش و پرورش، رسانه های جمعی و مراکز فرهنگی دیگر می شود.

او در این موارد، همانند برخی نظرات افراد و صاحب نظران، معتقد است ایجاد فرهنگ کتابخوانی و درونی کردن نیاز به کتاب می باید از همان سنین کودکی و در دوران دبستان آغاز شود و به صورت الگوی رفتاری در فرزندان خانواده ها تثبیت شود. در این امر نباید نقش خانواده را که مهم است، فراموش کرد.

وی با تاکید بر این که فرهنگ کتابخوانی باید از نهاد خانه و خانواده آغاز شود و فرهنگ کتابخوانی یک سرمایه ملی است، می افزاید: نباید رسالت رسانه های دیداری، شنیداری و مکتوب به ویژه رسانه ملی را نادیده گرفت زیرا این حقیقت غیرقابل انکار است که نقش رسانه ها در جهان امروز نقش بسیار مهمی است.

در این راستا ضمن تقدیر از برگزاری نمایشگاه های کتاب در سطح ملی و استانی که نقش موثری در ترویج فرهنگ کتابخوانی دارند، باید افزود این موضوع نیاز به یک عزم ملی از درون خانه، نظام آموزش و پرورش، دانشگاه ها و جامعه و همچنین ایجاد فرهنگ اهدای کتاب به عنوان هدیه ای برتر در مناسبت ها، مورد نظر قرار گیرد.»

دغدغه خاطر سرانه کم کتابخوانی در کشورمان مقطعی است. این را به لحاظ سیر تاریخی- و نه به خاطر قدمت و غنای فرهنگی- بنامیم و بدانیم چرا که میهنمان طی سال های دور هرچند گاه مورد تجاوز بیگانگان قرار گرفت لیکن به رغم تمام حوادث مخرب، اینک مشاهده می کنیم فرهنگ، زبان، باورها و تقدس کتاب در گستره جامعه مان همچنان پایدار مانده است. با این واقعیت ها، اما در سیرگذرای تاریخی در هر زمینه ای ممکن افت و خیزها و خدشه هایی وارد شود که هیچ تاثیر ریشه ای در مهد فرهنگی و از جمله کتاب و نشر و کتابخوانی و پژوهش و... و ... نداشته و نخواهد داشت.

در مقطع کنونی را می توان دغدغه کتابخوانی به دلیل اهمیت آن نوعی یادآوری و توصیه ای ملی برشماریم.

بنابراین برای تجلی بیشتر و محق جایگاه کتاب و فواید توسعه و تعمیق کتابخوانی در پروراندن اندیشه و سلامت روان، این احساس ملی برمی آید که فرهنگ کتابخوانی در استمرار ذات خود، بر وفق شرایط کنونی، بازنگری شود که از جمله ابزارهای آن به نظر می رسد تبلیغات، ایجاد انگیزه و بازخوانی فرآیندهای لازم و مفید مطالعه در بطن زندگی هستند و نهایتاً تحکیم هرچه بیشتر معنویت، دانش و آگاهی فرد و جامعه از گهواره تا نهایت حیات را برتاباند.

● ارتباط وضعیت اقتصادی با کتابخوانی از منظر یک ناشر

«در رویکرد مردم به فرهنگ کتابخوانی قیمت کتب بسیار تاثیرگذار است. مردم از خریدن کتاب منصرف می شوند و از آن استفاده نمی کنند. این اتفاق به دلیل مشکل زیاد اقتصادی است.»

«زند» عضو انجمن فرهنگی ناشران بین المللی، با این مطلع، به چند و چون وضعیت کتاب و کتابخوانی در جامعه می پردازد و می گوید:«انگیزه مردم برای کتابخوانی، علاوه بر افزایش اطلاعات عمومی، آگاهی یافتن برای زندگی بهتر است.

مردم وقتی کتاب می خوانند می خواهند بیشتر نتیجه گیری از آنچه مطالعه کرده اند، بگیرند و در این حال، آگاهی به عنوان یک نتیجه باید در جامعه کاربردی داشته باشد.

از سوی دیگر وسعت نگاه در فرآیند پروسه کتابخوانی، سبب افزایش توقعات می شود.

فرهنگ کتابخوانی زمانی که استمرار یابد و آگاهی محقق شود، این موارد در داد و ستد و تهیه مایحتاج هم دخالت داده می شود.»

این ناشر، در ادامه بیان نظرات خود با اشاره به این که کتاب های داستانی به خاطر سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت، بیشتر خریدار دارد، الگوی کتابخوانی در جامعه را به لحاظ وضعیت مالی- اقتصادی نامناسب، مهمترین مشکل و سد راه فرهنگ کتابخوانی می خواند.

وی به عنوان مدیرعامل یک شرکت نرم افزاری، درباره فرهنگ کتابخوانی کودکان و دانش آموزان پیشنهاد می کند:«آموزش و پرورش باید روندی را پیش بگیرد که براساس آن، موضوعات تحقیقی به شاگردان محول شود و آنان بروند در لایه های جامعه موضوعات را تحقیق کنند و به صورت مکتوب ارائه دهند.»

این ناشر از چنین فعل و انفعال، ورزیدگی اندیشه و آگاهی مفید را که از رهگذر تحقیق عاید دانش آموز می شود، نتیجه می گیرد. ضمن آن که بطن تحقیق، خود، مطالعه و فرهنگ باوری خواهد بود.»

● خلا تبلیغات کتاب و کتابخوانی

یک کارشناس ارشد روان شناسی، وضعیت کتابخوانی در مقطع زمانی کنونی را نسبت به سال های پیش، بهتر می داند و در عین حال این احتمال که هدف نسل جوان از مطالعه به خاطر ادامه تحصیل دانشگاهی باشد رابرمی تاباند.

«ریحانه روحانی» می گوید:«وضع کتابخوانی نسبت به سال های گذشته مطلوب تر است ولی برای توسعه کتابخوانی در طیف های مختلف جامعه راه طولانی در پیش داریم.»

به باور وی الان نسل جوان به هر حال بیشتر از گذشته کتاب می خواند اما شاید این علاقه به مطالعه- آزاد و متعارف- نباشد و فضای دانشگاه دانشجویان را برای ادامه تحصیل به سمت کتابخوانی سوق می دهد.

این کارشناس و مترجم زبان، درباره فرهنگ سازی مقوله کتابخوانی در گستره جامعه همچون برخی از صاحب نظران دیگر، تاکید می کند کتابخوانی با هدف توسعه و آشنایی نسل نو، می باید از بدو تولد فرزند در خانواده مدنظر باشد.

او در این ارتباط می افزاید:«پدران و مادران هم باید کتابخوان و الگویی برای بچه ها باشند.» وی همچنین تبلیغات در زمینه کتاب و کتابخوانی و توسعه فرهنگ مطالعه را موثر می خواند و در این باره بر رسانه های جمعی مخصوصاً تلویزیون تاکید دارد.

● آرامش و دانایی در سایه فرصت ها

یک دانشجوی رشته گرافیک، براین باور است که مطالعه کتاب سبب آرامش و راحتی روان انسان و دانش افزایی از طریق کتابخوانی باعث آگاهی و شخصیت مقبول و معنوی انسان در جامعه می شود.

«دل آرام قیدی» درباره این که کتابخوانی چه تاثیری در فکر و روان انسان می گذارد؟ می گوید:«مطالعه باعث آسایش فکر شخص می شود. این در شرایطی میسر و محقق می شود که وقت برای کتابخوانی باشد. اغلب اوقات کارهای درسی و طراحی رشته تحصیلی ام زیاد است. مطالعه و کتابخوانی جدای از دروس دانشگاهی، نیاز به فرصت مناسب است. در آن موقع فکرم متمرکز روی مطالب کتاب می شود.»

از او می پرسم: چرا باید کتاب بخوانیم؟ .-«کتاب می خوانیم که چیزی بفهمیم و یاد بگیریم تا در زندگی و در جامعه بتوانیم از آگاهی و اطلاعاتی که در ذهنمان جمع آوری کرده ایم در مبادلات کلامی و صحبت کردن استفاده کنیم و در رفتار، دانستنی های مفید کتابخوانی را رعایت کنیم. کتاب باید خواند تا به دلیل بیشتر دانا شدن از طریق مطالعه، در جامعه شخصیت انسانی- معنوی داشته باشیم. »وی معتقد است اگر کتاب نخوانیم در صحبت کردن و ارتباطات اجتماعی دچار مشکل می شویم و می گوید:« در جامعه فعلی که لغات تازه و ادبیات و تحلیل های مختلفی در زمینه های گوناگون متداول شده است. باید زبان همدیگر بدانیم.»

این دانشجو، در مورد موقعیت کتابخانه های عمومی و این که چه مقدار جوابگوی نیاز مراجعه کنندگان و یا دانشجویان هستند؟، می گوید که عضو دو کتابخانه است. یکی از این کتابخانه ها، تقریباً انواع کتاب ها را دارد ولی کتاب های دانشگاهی بخصوص رشته گرافیک و طراحی، کم دارد. ولی در کتابخانه یک فرهنگسرا که عمدتاً کتب در رشته های هنری مربوط به گرافیک، هنر، نقاشی دارد، عناوین مختلفی کتاب های دانشگاهی مربوط به مهندسی و در حد کارشناسی (لیسانس) دارد.

● صدها کتاب خطی و چاپ سنگی در شرف نابودی

از یک سو کوشش دستگاه های فرهنگی کشور مبین توسعه کتابخانه و کتابخوانی و نشر و تبلیغ کتب است، از دیگر سو صاحب نظران امور فرهنگی و علمی توصیه می کنند فرهنگ و عادت کتابخوانی و انس با کتاب می باید از دوران کودکی و حتی پیش از تولد، در گوش جان نونهالان زمزمه شود تا در بزرگسالی با کتاب و مطالعه مانوس شوند. ولی از جایی دیگر مطلع می شویم صدها کتاب خطی و چاپ سنگی که نشانگر ارکان پرارزش تمدن ایرانیان و فرهنگ اسلامی است، در غبار بی توجهی مسئولان ذیربط در کتابخانه مراغه در شرف تخریب است:

«سعید اصغری» مسئول کتابخانه های عمومی شهرستان مراغه به «ایرنا» گفته است: «کتب خطی و چاپ سنگی کتابخانه عمومی مراغه از موقوفات مرحوم «میرمصیب موسوی» به این کتابخانه، نیازمند ترمیم و آفت زدایی است. » به گفته وی، ۱۸۶ جلد کتاب خطی و ۶۰۰ جلد کتاب چاپ سنگی وقف این مرحوم به کتابخانه عمومی مراغه، در شرایط بسیار نامساعدی نگهداری می شوند و ایجاد شرایط خاص نگهداری ؛ ترمیم و آفت زدایی این کتاب ها نیازمند تامین اعتبار است.

وی ضمن درخواست کمک از خیرین فرهنگ دوست شهرستان مراغه برای حفظ و نگهداری این کتب، گفته است: «حفظ و نگهداری این کتاب ها برای تحویل به نسل های بعدی و حفظ اعتبار این کتابخانه، ضروری است.»

کتاب، ماندگارترین سند هویت حقیقی و حقوقی هر جامعه و... و اصلا تاریخ و نشانه زندگانی بشر است و ایران و ایرانی یکی از سرزمین ها و مردمان دیرینه کشورها است که رویکرد به کتاب داشته و جایگاه کتاب و نقش مکتوبات و حکاکی در سنگ نوشته ها و... و... در جغرافیا و زندگی میهن مان همچنان مشهود و موجود است. هنوز پس از قرن ها، دست نوشته ها و کتب چاپی پدید آورندگان در کشورمان در مراکز فرهنگی و آرشیوهای معتبر جهانی جایگاه مورد توجه و مأخذ و منابع فرهنگی و ایران شناسی محققان جهانی هستند.

... و هنوز از دل و جان «گوته» آلمانی درباره موقعیت والای حافظ، می خوانیم که: «ای حافظ! در این سفر دور و دراز و کوره راه های پرنشیب و فراز همه جا نغمه های آسمانی تو رفیق راه و تسلی بخش دل ماست. ای حافظ مقدس، آرزو دارم که همه جا در سفر و حضر، در گرمابه و میخانه با تو باشم...

... فرهنگ و زبان و ادبیات مکتوب به رغم حوادث گوناگون طی قرن ها می بینیم که همچون همیشه گذشته خود، پایدار مانده است. پس می توان به یقین، تکرار کنیم که پدیده های نوین الکترونیکی و دیجیتالی و... اگرچه مقتضی زمان و در راستای انتظار پویایی و تحولات فکری انسان هستند، اما هرگز در متن و سرلوحه فرهنگ کتاب و کتابخوانی ما قرار نخواهند گرفت. تتبعات و پدیده های نو مختص این زمانه نیست. آنچه ماندگار مانده و می ماند، تولیدات فرهنگی- کتاب- والفت نسل ها با این «دوست مهربان و شکیبا است. با این همه، هرگاه صحبت از کتاب و کتابخوانی بوده و می شود، بعضی ها چند معضل را پیش می کشند: یکی گرانی نرخ کتاب، کمبود وقت و... و فراوانی و در دسترس بودن محصولات مختلف فرهنگی- هنری از قبیل، فیلم های سینمایی، بازی های رایانه ای، اینترنت و... البته باید نوشت در سال های گذشته دستگاه های فرهنگی و رسانه های ملی و نوشتاری در توسعه فرهنگ کتابخوانی و ایجاد امکانات، چندان پیگیری فراگیر و پاسخگوی ضرورت این مقوله فرهنگی نبوده اند لیکن این واقعیت دور از انتظار نیست که مردم و بویژه اهل کتاب از هر نسل و به رغم در دسترس بودن دیگر وسایل ارتباطی و سرگرمی های هنری- تفریحی، این موردها را دور می زنند و کتاب و کتابخوانی را ارجح بر سایر پدیده های فرهنگی می دانند.

به گفته یکی از صاحب نظران، کتاب در کشور گران نیست به همین خاطر نباید مسایل اقتصادی را دستاویز عدم خریدن و مطالعه کتاب قرار داد.

● تأثیر رسانه ها در گسترش کتابخوانی

عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی بر این نظر است که چنانچه اقدامات لازم و نظارت صحیح بر چاپ کتب انجام شود، مردم به سوی کتابخوانی روی می برند. «ولی اسماعیلی» با تاکید به این که کتاب و کتابخوانی بخشی از فرهنگ اسلامی و ملی ما است، با ابراز تأسف می گوید که در سال های گذشته به کتابخوانی بهای زیادی داده نشده و هفته کتاب می تواند به عنوان یکی از ابزارهای ترویج این فرهنگ تأثیرگذار باشد. به گفته وی امروزه با پیشرفت تکنولوژی و جایگزینی ابزارهای جدید همچون اینترنت و رسانه های مختلف صوتی و تصویری به عنوان یک آسیب جدی فرهنگی باعث کمرنگ شدن فرهنگ کتابخوانی شده است. خواسته ما این است که برای اشاعه این فرهنگ، بررسی کیفیت کتاب ها در دستور کار قرار گیرد.

به باور «اسماعیلی» اکنون در کشور ما فضای مطالعه برای هر هشتاد نفر، یک متر است در صورتی که بر طبق استانداردها برای این عده افراد می بایست هشت متر باشد که این امر نیازمند بازنگری است.

وی همچنین با اشاره به این که در بیشتر نقاط محروم و شهرهای مرزی، کتاب های کتابخانه ها به روز نبوده، فضای مطالعه این نوع کتابخانه ها را نامناسب قلمداد می کند.

این نماینده مجلس شورای اسلامی، با طرح نقش صدا و سیما و سایر رسانه ها در نهضت کتابخوانی، معتقد است این رسانه های جمعی می توانند در گسترش کتابخوانی کشورمان تاثیرگذار باشند.

وی راه اندازی نمایشگاه های مختلف کتاب و حمایت های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از کتاب و کتابخوانی را مثبت ارزیابی می کند: «اگر اقدامات لازم در زمینه کتابخوانی به درستی اعمال شود و نظارت صحیح بر چاپ کتاب ها از سوی ارشاد صورت بگیرد، مردم به سوی کتابخوانی سوق داده می شوند. در نتیجه آمار بسیاری از جرایم در جامعه فرهنگی کتابخوان، پایین می آید.»

● حل فقر کتابخوانی در گرو پیش نیازهاست

«حل فقر کتابخوانی در گرو رفع پیش نیازهاست چرا که با بررسی آنها بهتر می توانیم در این سیر قدم برداریم.»

«مرتضی طلایی» عضو شورای شهر تهران، با این نگاه به موضوع کتاب و کتابخوانی، ایجاد انگیزه، دغدغه مطالعه و احساس نیاز به کتاب در میان مردم را از جمله پیش نیازها می خواند و با ابراز تاسف می گوید: نه تنها در موضوع فرهنگ و کتابخوانی که در بسیاری از مسایل با این مشکل مواجه هستیم.

به گفته وی بایستی کتاب و کتابخوانی را چنان ملکه ذهن مردم کنیم که با دور بودن از مطالعه، گویی کمبودی دارند «وقتی فاصله بین اهل کتاب و غیراهل آن محسوس شود، آن گاه نظیر کسب ثروت، همه مردم سعی می کنند به مطالعه روی آورند.

عضو شورای شهر تهران، اهدای کتاب به کتابخانه های مدارس و مساجد و توسعه کتابخانه ها و تصویب مصوباتی در این زمینه را از جمله فعالیت های این شورا در زمینه ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی در کشور ذکر و موضوع نشر کتاب را به عنوان یکی از مسایل مهم این عرصه قلمداد می کند.

جلوه بخشیدن به فرهنگ کمرنگ کتاب و کتابخوانی، زمینه ساز ایجاد فضای مناسب نقد و پردازش دانایی و تولید اندیشه متعالی است.

پویایی فکر و پاکیزگی روح با مطالعه و آگاهی میسر و مهیا می شود. انسان دانا و خردگرا در هرشرایطی مسیر پرصفا و دل انگیز را بر راه سنگلاخ و غبارآلود ترجیح می دهد. انسان می تواند ناهمواری های گذر زندگی و اوقات آسودگی- فراغت- خود خلوت و شلوغ جامعه را به باغستانی روحنواز تبدیل کند. به نظر می رسد توسعه و عادت کتابخوانی بدان علت که نیاز روانی و تأمین گر اهداف معنوی و مادی هر انسان است، در قبال مسایل متعدد در حوزه زیستن، چندان سخت نیست.

تبلیغ، در ذات خود، انگیزه می آورد و انگیزه، کنجکاوی، هر آنچه در این باره تبلیغات شود، اطمینان بیشتر عادت قشرهای جامعه نسبت به کتاب و کتابخوانی افزوده می شود. نتایج چنین پندار و اقداماتی را به صورت نمونه هایی در این شماره می خوانیم اگر چه شما هم در مترو و اتوبوس و نمایشگاه ها و... دیده اید.

● ایرانیان در کتابخوانی از کشورهای دیگر عقب نیستند

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، با بیان این که مردم ایران در زمینه کتابخوانی از کشورهای دیگر عقب نیستند و کشورمان مهدپرورش اندیشمندان بزرگ و نامدار است، که با مطالعه به درجات علمی نایل شدند، می افزاید: «ما نباید خود را عقب تر از کشورهای دیگر بدانیم.»

«محمدحسین صفارهرندی» درباره مدت زمان کتابخوانی در کشور، با ابراز تأسف از آن که ۱۰سال پیش بررسی هایی درخصوص کتابخوانی در کشور شد که نشان داد ایرانیان در روز دو دقیقه کتاب می خوانند می گوید اکنون هر گزارشگری در مورد وضعیت کتابخوانی در کشور می نویسد به همان آمار رجوع می کند در حالی که درست نیست و مدت زمان کتابخوانی توسط مردم افزایش یافته است. وی با اشاره به نتایج آمارهایی در تهران درخصوص کتابخوانی می افزاید: «براساس برآورد اروپایی ها میزان مطالعه مردم اروپا کمتر از پنجاه درصد است.» مقام ارشد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در عین حال تصریح می کند: «ما باید وضع موجود کتابخوانی را نیز تغییر و در جهت ترویج آن، تبلیغات گسترده انجام دهیم.» وی در این راستا در سخنان پیش از خطبه های نمازجمعه بیست و چهارم آبان ماه پیشنهاد می دهد که هرهفته در تریبون نمازجمعه یک کتاب خوب به مردم معرفی شود.»

با «محمود آموزگار» رئیس ستاد ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب های کاربردی و دانشگاهی، در محل برگزاری نمایشگاه، گفت وگو می کنم. وی در بخشی از صحبت های خود، به ارزیابی اجمالی از موقعیت و وضعیت کتب خارجی در کشور و نبود منابع کلاسیک مورد نیاز دانشجویان در یک کتابفروشی -مرکز می پردازد و سپس پیرامون وضعیت کتابخوانی و دلیل وضعیت مطالعه، نقطه نظرات خود را بیان می کند: در «علت یابی این بحث می باید چند موضوع مورد نظر قرار گیرند که به نظر من از ارتباط آن ها می شود نتیجه واحدی گرفت، تیراژ محدود ۲و ۳ هزار نسخه ای و زمان اندکی که سرانه مطالعه می شود.» وی به مقایسه وضعیت مطالعه کتاب در جامعه با کشورهای دیگر می پردازد: «در کشورهای دیگر، مردم در اتوبوس، مترو و جاهای دیگر، کتاب مطالعه می کنند که بسیار چشمگیر است.» در مورد کتابخوانی در جامعه، این اعتقاد را دارد که پایین بودن تیراژ کتاب و سهم ناچیز هر فرد از مطالعه به عنوان عواملی تاثیرگذار در پروسه کتابخوانی، به وضعیت کپی رایت باز می گردد و می افزاید:«اغلب دوستانی که مخالف پیوستن کشورمان به قانون کپی رایت هستند، بحث گریز از پرداختن حق ناشر اصلی را مستمسک ادعای خود می کنند در حالی که به اعتقاد من باید از زوایای دیگر به مقوله کپی رایت بپردازیم. تصورم بر این است وقتی که قریب پانزده سال رساله شیخ مرتضی انصاری در دانشگاه «مک گیل» تدریس می شود اما وقتی که جناب استاد محقق و اکثریت قریب به اتفاق دانشجویان رشته حقوق حتی اسم مرحوم شیخ مرتضی انصاری به گوششان نخورده است، این واقعیت نشان دهنده اوضاع بدی نسبت به مقوله مطالعه ما است که با آن مواجه هستیم. با توجه به این که پیشینه غنی فرهنگی داریم اعتقادم بر این است که ما حرف های زیاد در حوزه های مختلف برای دنیا تعریف می کنیم ولی به علت نپیوستن به قانون کپی رایت، خودمان را محروم می کنیم.»

...گاه تلاطم امواج دریا در سواحل می تواند مردمانی بی توجه به نکات احتیاطی را با پیشامدهایی ناخرسند رو به رو کند. از منظر دیگر غفلت در توسعه، تعمیق و ترغیب قشرهای مختلف مردم -که ظاهرا نوعی سهل نگری در پرورش فرهنگ کتابخوانی است- می تواند کارکرد همان یال های کوچک آب دریا در ساحل به نظر بدون دغدغه را داشته باشد.

مدیریت فرهنگی جامعه که سکاندار تنویر فکر، سلامت، آرامش روان و زمینه سازی پروراندن آگاهی و دانش جامعه است، همانا کسانی اند که گهواره تمدن و هویت، میراث های ادب و هنر و تربیت، پایداری اعتلای سرزمین و معارف ملی- اسلامی، تعالی افکار و وسعت بخشیدن اندیشه اندیشه ورزان و فرهیختگان را به تحرک پرورش، آموزندگی و هدایت صالحانه و عالمانه را وا می دارند. در هر جامعه ای چنانچه متولیان ذیربط بتوانند فرهنگ، باورها و شناسنامه فرهنگ را به خوبی بشناسند، موفقیت شان در تحقق برنامه های تحت مسئولیت آنها چشمگیر و ماندگار می شود. باور و نظرمان بر این است که اگر مسئولان و مدیریت کلان در بخش فرهنگی و پرورشی ذهن و روان، همین دیدگاه ها، صحبت ها و تکاپوهای مناسبتی که سال به سال عمدتا متجلی می شود در طول سال پیگیر باشند و از تئوری و نمونه های کوچک، به عمل کلان و در سطح فراگیر کشورمان برتابانند و برنامه ها احیانا دچار افت و نسیان نشوند، به یقین بسیاری از پیچیدگی ها و ناهنجاری ها در ابعاد جامعه کاهش می یابد ضمن آن هزینه های قصور در ترویج معارف و کتاب و کتابخوانی تقلیل می یابد. هنر در آن نیست که تنها به دانشمندان و فلاسفه و مخترعان و... و... نیاکان استناد کنیم، بلکه هنر در این است که چقدر توانسته ایم ردپای عشق و حکمت و فرهنگ پروری آنان را بگیریم.

● شیوه های ترغیب کتابخوانی

برای توسعه کتابخوانی راهکارها را مدیریت های کلان دستگاه های فرهنگی و کارشناسان و مردم به سهم و دانایی خود مطرح کرده و می کنند. مروری بر این داده ها، نشان می دهد که ایجاد انگیزه و گسترش آن در پروسه کتابخوانی چندان معضل نیست خوشبختانه این روزها و در سال های اخیر شاهد تکاپو وارائه راهکارها برای تشویق مردم خاصه جوانان و نوجوانان به کتاب و کتابخوانی بوده و هستیم، نمونه ها کم نیستند، از جمله شهرداری با گشودن باب این فرصت، اقدام به نشر و توزیع کتاب های کوچک چند ده صفحه ای به عنوان کتاب مترو کرد که تأثیر آن را در مسافران می بینیم. شرکت واحد هم در کنار برخی صندلی های اتوبوس ها کتاب های کوچک جیبی در دسترس مسافران قرارداد که گویا مقطعی بود. این پروژه چنانچه در تمامی اتوبوس ها، تکرار و ماندگار شود، موجب تمرکز فکر و آسایش روان مردم خواهد شد. همینطور بسیاری از مساجد و کانون های فرهنگی از رهگذر مساعدت های کلان ارشاد دارای کتاب های متنوع شده اند.

اخیرا اطلاع یافتیم «کتابخانه سفر» به منظور بهره برداری و ترغیب کتابخوانی مسافران، در پایانه های مسافربری استان آذربایجان غربی راه اندازی شده است.

در اجرای این طرح، مسافران می توانند کتاب را از یکی از پایانه های استان تحویل بگیرند و بعد از مطالعه در طول سفر خود، کتاب را در مقصد سفر به پایانه دیگر تحویل بدهد.

این گونه شیوه ها قطعا در نگرش اقشار مختلف مردم به کتاب و ترغیب کتابخوانی و عادت به مطالعه تأثیری چشمگیر خواهد گذاشت. اجابت چنین اقدامات مفید و سازنده با توجه به نیاز شدید جامعه به سلامت روان و آرامش و تخلیه اذهان از آسیب ها، یک الزام حیاتی است. در این ارتباط، آنچه به چشم می آید و غیرقابل انکار است، موضوع تبلیغات درباره کتاب و کتابخوانی است. یک شهروند علاقمند به مطالعه می گفت: همه دستگاه ها و کارخانه ها و بانک ها همواره درباره اقدامات و عمران و تولید و... تبلیغ می کنند، دریغ از آن که تبلیغی درباره جایگاه کتاب و فواید مطالعه مشاهده کنیم.

● پیشنهاد تبلیغ رایگان آثار ادبی در صدا و سیما

«صفارهرندی» وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، طی نامه ای از رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران خواست تا امکان تبلیغ آثار برتر ادبی به عنوان آگهی رایگان فراهم شود.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در این نامه بر اهمیت جایگاه و جوایز فرهنگی در ارتقاء سطح فرهنگ عمومی و اهتمام فرهیختگان به خلق آثار ماندگار و تاثیرگذار تاکید کرده است. در نامه وزیر، این پیشنهاد آمده است که علاوه بر جوایزی که این وزارتخانه برای برگزیدگان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران؛ جایزه ادبی جلال آل احمد و پروین اعتصامی و کتاب سال می دهد، تبلیغ و معرفی آثار برگزیده این جوایز به عنوان آگهی رایگان می تواند سبب انگیزه مضاعف در اهالی قلم شود.

از «آموزگار» سؤال می کنم: به نظر شما مهمترین و بهترین شیوه توسعه فراگیر کتابخوانی، چیست؟ پاسخش چنین است: «روشی که در دنیا مرسوم است، ایجاد کتابخانه های در محلات -محله ها- و سپس تبدیل آن ها به کتابخانه های مرکزی و بزرگتر است. این شیوه در کشورهای اروپایی برقرار است، هیچ هزینه ای هم ندارد، حتی می توان به وسیله اینترنت از همان کتابخانه وقتی کتاب های تازه رسید، به شخص خبر داده شود. این شیوه کتابخانه ای و ترویج کتابخوانی اثرات وسیع اجتماعی دارد.» وی در پایان این بخش از دیدگاه های خود، این جملات سؤالی را مطرح می کند: «چرا این قدر کتابخانه شخصی داریم؟- منظور کتابخانه در محل مسکونی است- اما «کتابخانه عمومی-فراگیر- نداریم؟.» به گفته وی، «کارها می باید از پایه درست شوند.»

● تبلیغ پخت غذا و حشره کش، دریغ از تبلیغ کتاب

از «نکونام» موزع جوان کتاب، هنگامی که با آلبوم چند نوع کتاب تازه از یک کتابفروشی بیرون می آید، سؤال می کنم: نظرتان درباره وضعیت کنونی کتاب و کتابخوانی چیست؟ می گوید: «بازار کتاب اگر خریدار و مشتاق نداشته باشد، این همه کتاب چاپ نمی شود. ناشر که انباردار کتاب نیست. بعد از من سؤال می کند، شما آمار واقعی و سرانه کتابخوانی را دارید؟ نظرم این است که بیش از ۳۰-۲۰ درصد مردم کتابخوان حرفه ای و اهل مطالعه هستند. بخشی از این آمار، خود تولیدکنندگان آثار در عرصه های گوناگون، هستند. بقیه مردم هم معتقدم دوست دارند اطلاعات و آگاهی شان بیشتر شود. این را در خانواده هایی که فرزندان دانشجو و دانش آموزان دارند، جستجو کنید. والدین وقتی می بینند فرزندشان مثلا فلسفه و یا زبان و جغرافیا می خواند یا از روان شناسی می گوید، تشویق می شود، کتاب بخواند. به نظر من اشکال کلی درمقوله کتاب و مطالعه، نبود تبلیغات است. برای آشپزی و شستشوی مو و مبارزه با حشرات و... و... تبلیغ می شود اما نه در تابلوهای تبلیغاتی سطح شهر و نه در تلویزیون و جاهای دیگر اثری از «غذای روح» -کتاب- نیست. این امر باید مورد توجه قرار گیرد.»

«آموزگار» به عنوان ناشر و کتابفروش، ادامه دیدگاه های خود را با اشاره به این سؤال که چرا دانشجو الزاما و باید برای یک ترم -یا هر ترم- یک سری کتاب به قیمت زیاد خریداری کند: -در حالی که بایستی مرجع و مرکزی باشد که کتب مورد نیاز دانشجویان را لااقل به صورت ارائه تسهیلاتی، تامین کند.-، برتجهیز کتابخانه ها در این زمینه تاکید می کند. او همچنین از کم توجهی به کتابخوانی، با ابراز نمونه ای در خارج، می گوید: «در یک کتابخانه محله (محله ای) در یک کشور اروپایی دیدم که در بین کتاب ها، یک قفسه از کتاب های فارسی است. از مسئول کتابخانه پرسیدم فلسفه وجود کتاب های فارسی در اینجا چیست؟ او گفت اینجا سه خانواده ایرانی هستند. این کتاب ها را برای مطالعه آنان داریم اما تا به حال به کتابخانه مراجعه نکرده اند.» وی می افزاید: «در کتابخانه مرکزی شهر خارجی مشاهده کردم روزنامه های دوروز قبل -چاپ ایران- از جمله روزنامه کیهان برای مطالعه مراجعه کنندگان گذاشته شده بود.»

حسن آقایی