مباحثی در باره دین ۱۱ دین و تحولات

ادیان گذشته برحسب تحصیل تجربه جدید از سوی بشر و تغییر شرایط و مقتضیات تغییر می یافته اند و دین جدیدی از جانب خداوند تشریع می شده است یعنی تقریبا در آن بخش هایی که تحول لازم بوده, همپای تحولات عصری, در پاره ای امور, شریعت سابق نسخ می شده و شریعت جدید جای آن را می گرفته است

ادیان گذشته برحسب تحصیل تجربه جدید از سوی بشر و تغییر شرایط و مقتضیات تغییر می‎یافته اند و دین جدیدی از جانب خداوند تشریع می‎شده است . یعنی تقریبا در آن بخش هایی که تحول لازم بوده، همپای تحولات عصری، در پاره ای امور، شریعت سابق نسخ می‎شده و شریعت جدید جای آن را می‎گرفته است . این جابجایی ادامه یافته تا این که عصر ختم نبوت فرارسیده است . در دوران تشریع آخرین شریعت آسمانی (اسلام) نیز کم و بیش بر حسب شرایط و آماده سازی مردم، برخی از احکام به تدریج تشریع شده و برخی دیگر پس از مدتی نسخ گردیده است . خداوند خود، از این واقعیت چنین خبر داده است : (ما ننسخ من آیة أو ننسها نأت بخیر منها أو مثلها...)(۱) "هر چه را که نسخ کنیم از آیه ای و یا آن را از یادها ببریم، بهتر از آن و یا مثل آن را می‎آوریم ... ."

وقتی که تشریع همه ابعاد آخرین دین به پایان رسید ختم نبوت اعلام شد، و آنچه تشریع شد دیگر اصول و کلیات آن تغییر یافتنی نیست ; و تا وقوع قیامت دین اسلام ثابت است و باقی خواهد ماند.

تحولات فزاینده و رو به رشدی از سوی انسانها در حال انجام است . انسانها توانسته اند به صورت حیرت انگیزی طبیعت را تسخیر کنند و در خدمت خود درآورند. تغییراتی در انسانها، حیوانات، موجودات گیاهی و طبیعی برای استفاده هرچه بهتر و بیشتر صورت می‎گیرد. برخی از این تغییر و تحولها با دستورهای دین سازگار نیست، به نحوی که گاهی باید از یکی به نفع دیگری چشم پوشی کرد. تغییر جنسیت، اصلاح نژاد، تلقیح مصنوعی، کنترل جمعیت با تغییراتی در بدن و پیوند اعضا، نمونه هایی از این تغییرها می‎باشند. حال سؤال این است که اصولا دین با چنین تحولاتی موافق است یا خیر؟ اگر آری، ناسازگاریها چگونه قابل حل اند؟ به عبارتی آخرین دین چگونه می‎تواند خود را همپای تحولات فزاینده تطبیق کند؟

تحولاتی که از سوی انسانها پدید می‎آید هم می‎تواند منفی باشد و هم مثبت . تحولات منفی را دین نه همراهی می‎کند و نه باید انتظار همراهی از آن داشت . مراد از تحولات منفی آن دسته تغییراتی است که مصالح انسانها در آنها رعایت نشده است، اگرچه به ظاهر از نوع تحولات مثبت باشد. چه این که هر چه رخ می‎دهد و جدید است مساوی با خیر و رشد نیست . اما تحولاتی که در راستای کمک به زندگی انسانهاست و با اصول انسانی، عقل و تجربه بشری سازگار است، دین نظر منفی به آنها ندارد و کیفیت سازگاری آن را با تحولات می‎توان چنین تشریح کرد:

انسانها جنبه های ثابتی دارند که تحولات هیچ تأثیری در آنها ندارد. در این بخش، دین نیز ثابت است و همان خواسته های ثابت را پاسخگو است . دین حاوی امور اعتقادی، اخلاقی و عملی است . امور اعتقادی و اخلاقی مربوط به همان جنبه های ثابت است و تغییر در آنها منطقی نیست . آری ممکن است برخی دستاوردهای علمی درباره جهان و یا تفسیر علمی جهان، نگرش برخی انسانها را درباره عالم و رابطه آن با مبدأ هستی دگرگون کند. تأثیر خدا و نیروهای غیر مادی را کم رنگ و گاه بی رنگ جلوه دهد; با این همه، اعتقادات، به تکوین و هستی عالم و ارتباط انسانها با آن واقعیت ها مربوط است . پیشرفت ها و تحولات هرچه باشند واقعیت عالم را دگرگون نمی سازند. ممکن است امور جزئی را تغییر دهند اما ساخت کلی عالم را بر هم نمی زنند; علیت را بی نقش نمی کنند، نمی توانند آغاز و پایان جهان را نادیده بگیرند، نمی توانند قوانین حاکم بر عالم هستی را از بین ببرند و یا متحول سازند. ثبات و واقعیت عالم، موضوع اعتقادات است . اعتقادات مبتنی بر واقعیت هستی است و این که انسانها باید بر اساس آنچه هست باور و ایمان داشته باشند، آن واقعیت ثابت، اعتقادات ثابت و غیر متحول را در پی دارد. از این روست که در ادیان پیشین هم هرچه تغییر کرده، این بخش ثابت و خدشه ناپذیر مانده است .

توصیه ها و رهنمودهای اخلاقی نیز رابطه ای مستحکم با اصول و منش انسانی دارند. بسیاری از توصیه های اخلاقی در دین از باب ارشاد به حکم عقل و یا فطرت بشری است . انسانها بدون دستور دینی هم به این بخش از امور اخلاقی توجه دارند. بنابراین این قبیل رهنمودها ریشه در خود انسانها دارد و همانند مورد قبل ثابت و از نیازهای اساسی بشر است . بشر هر چه در زمینه های اجتماعی، علمی، صنعتی و عقلانی رشد کند، نمی تواند آنها را نادیده بگیرد. آنها در هر حال اموری انسانی اند، بشر در حال رشد باشد و یا عقب مانده .

مهمترین بخشی که بحث تحولات درباره آنها امکان طرح دارد، دستورالعمل هایی است که درصدد تنظیم روابط اجتماعی، بهره برداری از طبیعت و مقررات فردی و جمعی است .

بخشی از این دستورات به کیفیت عبادت و بندگی خدا مربوط است . این دستورها نیز کمتر دستخوش دگرگونی می‎شوند; چرا که این مقررات هرچه هم ابتدایی باشد، کشف درستی و یا نادرستی آنها برای انسانها امکان پذیر نیست . تحولات رو به رشد نمی تواند ملاک صحت و یا نادرستی آنها را ارائه نماید. مثلا این که بندگان در برابر خداوند به صورت پاک به عبادت بایستند و طهارت با چه چیزی حاصل می‎شود و حقیقتش چیست، عبادت را چگونه انجام دهند و با حضور در پیشگاه خداوند چه حالتی داشته باشند، چیزهایی نیستند که بتوان با تجربه درباره درستی و یا نادرستی آنها نظر داد. جز این که دین، صحت و یا عدم صحت آنها را بیان کند. این دسته هم مصالحی ثابت دارند و ثابت باقی خواهند ماند.

اما آن بخش که درصدد تنظیم روابط اجتماعی است، ممکن است در مواردی با تحولات ناسازگار باشد. بخش های عمده ای تابع اصول تغییرناپذیر انسانی مثل عدالت، تعاون، حقوق انسانها، حسن معاشرت و امثال اینهاست . و در صورت ناسازگاری با اصول یاد شده از اعتبار ساقط می‎شوند. خدای متعال در قرآن کریم فرموده است : (لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط)(۲) "همانا ما رسولان خود را همراه با دلایل آشکار فرستادیم و همراه آنان کتاب و ترازو فرود آوردیم تا مردمان به دادگری برخیزند."

در مصاف تحولات با مقررات دین همواره باید به این مهم توجه داشت که اهداف کلی دین نادیده گرفته نشود. به گونه ای عمل و یا موضع گیری نشود که منجر به لغویت حکم دینی بشود. زیرا احکام و مقررات قطعی دین تابع مصالح است و آن مصالح تابع شرایط و اقتضائات واقعی است .

در کتاب فقه الرضا(ع) آمده است : "خداوند هیچ خوردنی و آشامیدنی را مباح و روا ندانسته مگر این که در آن سود و مصلحت باشد، و چیزی را حرام نکرده است مگر به جهت ضرر و تباهی و فساد."(۳) با این همه در خود مقررات دینی اهرمهای مناسب جهت تطبیق با شرایط و مقتضیات در جاهای لازم نهاده شده است .

در قرآن مجید آیاتی وجود دارد که دلالت می‎کند بر این که برخی دستورالعمل ها به رغم همه قداستی که دارند انعطاف پذیر بوده و در شرایط خاصی قابل تغییرند و یا تعطیل بردارند. مثل برداشته شدن حرمت مردار و گوشت خوک و... و یابرداشته شدن کیفر آنها در حال اضطرار(۴) و همین طور در مسائل روزه،(۵) طهارت،(۶) مسائل خانوادگی مانند تعدد زوجات،(۷) حرمت ماههای حرام (۸) و حج .(۹) در این موارد و امثال آنها تکلیف مکلفان در صورت طاقت فرسا بودن دگرگون می‎شود. اینها، گویای این حقیقت اند که آن دسته از احکام و دستورها که تابع مقتضیات و شرایطند، وجودشان دائر مدار آنهاست و با انتفای آنها منتفی خواهند بود.

احکامی وجود دارد که بر اساس بنای عقلا بنیاد گذاشته شده و به امضای شرع رسیده است . چنین تأییدی از سوی شارع نشان می‎دهد که بخشی از ره آوردهای بشری در تنظیم روابط اجتماعی پذیرفته شده است ; بنابراین در صورتی که نصی وجود نداشته باشد، با تصمیم خود انسانها اعتبار دارد و نیازی به حکم شارع وجود ندارد. دایره مباحات به قدری وسیع است که انسانها کمتر با مشکل مواجه می‎شوند.

با این همه، باز بودن راه اجتهاد در احکام دینی خود بسی راه گشاست ; و فقیه جامع الشرایط با تکیه بر اصول و مبانی، در تطبیق احکام بر موضوعات و یا تغییر موضوعات و کاربرد آنها اجتهاد خواهد کرد. اجتهادی که از سوی خود دین مورد تأیید واقع شده و راه را برای سازگار کردن دین با تحولات هر عصری هموار ساخته است . امام صادق (ع) فرموده است : "انما علینا أن نلقی الیکم الاصول و علیکم ان تفرعوا"(۱۰) "بر ماست که اصول را برای شما بیان کنیم و بر شماست که فروعات را

استنباط نمایید." و از امام رضا(ع) نقل شده که فرمود: "علینا القاء الاصول و علیکم التفریع"(۱۱) "بر ماست القای اصول و بر شماست استنباط فروع ."

به طور کلی در همه احکام عملی اسلام می‎توان گفت : یا مجتهد و اسلام شناس آگاه به زمان، ملاک قطعی حکم شرعی را به دست می‎آورد، و یا آن را کشف نمی کند; در صورتی که ملاک قطعی حکم را به دست آورد، آن ملاک یا ثابت و غیر قابل تغییر است و یا در اثر تحولات و شرایط گوناگون قابل تحول و دگرگونی می‎باشد. در صورت اخیر، اسلام شناس بصیر نسبت به متغیر بودن آن حکم و تطبیق آن با تحولات زمانه نظر خواهد داد. و بسیاری از احکام سیاسی و اجتماعی اسلام از این قبیل اند.

محمد صالحی

زیر نویسها :

[۱] سوره بقره (۲)، آیه ۱۰۶) .

[۲] سوره حدید (۵۷)، آیه ۲۵ .

[۳] نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، باب ۱) از ابواب اطعمه محرمة، ج ۱۶، ص ۶۵، حدیث ۵. لازم به ذکر است مضمون این کلام در نقل روایتی به مناسبت حرمت خمر از امام باقر(ع) رسیده است . ر.ک : صدوق، علل الشرایع، باب ۲۳۷، ج ۲، ص ۱۹۶، حدیث ۱) .

[۴] سوره بقره (۲)، آیه ۱۷۳) .

[۵] سوره بقره (۲)، آیه ۱۸۵) .

[۶] سوره نساء (۴)، آیه ۴۳ .

[۷] سوره نساء (۴)، آیه ۳ .

[۸] سوره بقره (۲)، آیه ۱۹۴) .

[۹] سوره بقره (۲)، آیه ۱۹۶) .

[۱۰] حر عاملی، وسائل الشیعة، باب ۶ از ابواب صفات قاضی، ج ۲۷، ص ۶۱ - ۶۲، حدیث ۵۱ .

[۱۱] همان، ص ۶۲، حدیث ۵۲ .

منبع : کتاب اسلام دین فطرت ص ۷۰ تا ۷۴ ؛ آیه الله منتظری