آزادی در قلمرو نرم افزار گفت وگو با ریچارد استالمن

شگفتا كه رایانه ها از ۲۰ سال پیش تاكنون چگونه متحول شده اند و چگونه متحول كرده اند حالا هر روز هزاران نفر به خیل كاربران این جعبه جادویی دوم اضافه می شوند و هر لحظه كه می گذرد, مفهومی, شاخه ای یا رشته ای جدید به این دنیا پیوند می خورد افزایش این شاخ و برگ اما هرگز باعث نشده كه این درخت, پیر و كهنسال جلوه كند, كه برعكس, گویی هر روز جذاب تر و با شكوه تر می نماید حاصل این «پیوند»ها ثمراتی جدیدند و گل هایی جدید و خارهایی كه باید آن ها را جست و عمیقانه تر نگاهشان كرد

شگفتا كه رایانه‌ها از ۲۰ سال پیش تاكنون چگونه متحول شده‌اند و چگونه متحول كرده‌اند. حالا هر روز هزاران نفر به خیل كاربران این جعبه جادویی دوم اضافه می‌شوند و هر لحظه كه می‌گذرد، مفهومی، شاخه‌ای یا رشته‌ای جدید به این دنیا پیوند می‌خورد. افزایش این شاخ و برگ اما هرگز باعث نشده كه این درخت، پیر و كهنسال جلوه كند، كه برعكس، گویی هر روز جذاب‌تر و با شكوه‌تر می‌نماید. حاصل این «پیوند»ها ثمراتی جدیدند و گل‌هایی جدید و خارهایی كه باید آن‌ها را جست و عمیقانه‌تر نگاهشان كرد. از ۲۰ سال پیش تاكنون مردی تلاش می‌كند تا از آزادی نرم‌افزار پاسداری كند. این مرد ریچارد.م.استالمن نام دارد كه اختصاراً به RMS مشهور شده است. (خود او در نخستین ویرایش لغت‌نامه هكرها می‌نویسد. «ریچارد استالمن نام دنیوی من است، می‌توانید مرا rms صدا كنید.») استالمن بیست سال پیش بنیاد نرم‌افزار آزاد را تأسیس كرد و علیرغم تحولات جنبش نرم‌افزار آزاد طی دو دهه‌ای كه از عمر آن می‌گذرد، او همچنان بر مواضع خود پافشاری می‌كند و قاطعانه به تبلیغ و ترویج مبانی آزادی نرم‌افزار می‌پردازد. چنانچه در طول گفت‌وگویی كه ترجمه آن را پیش‌رو دارید باز هم به مصاحبه‌كننده (كه خود یكی از مروجین سیستم‌های مبتنی بر BSD در ایتالیا است) یادآوری می‌كند كه نباید مفاهیم مختلف آزادی را با یكدیگر اشتباه گرفت. اشتباهی كه از تعدد معانی Free نشأت می‌گیرد. استالمن هم‌اكنون برای تبلیغ نرم‌افزار آزاد به كشورهای مختلف سفر می‌كند و به عنوان نمونه اخیراً به سوریه سفری داشته است. این مصاحبه به چند لحاظ حائز اهمیت است. استالمن در خلال گفته‌ها، بار دیگر به تبیین تفاوت‌های نرم‌افزار آزاد و نرم‌افزار منبع‌باز می‌پردازد و به‌طور نسبی تصویر روشن‌تری را از صف‌بندی‌های موجود و عمق پیچیدگی‌های موضوع نمایان می‌سازد. نگاهی دوباره به نقش مجوزهای گنو (GNU) در بقای آزادی نرم‌افزار (Copy left) و مقایسه آن‌ها با مجوزهای BSD حاوی نكات مهم و ارزشمندی است. موارد مذكور اگر چه به تفصیل و به كرات در پایگاه وب gnu.org و منابع دیگر یافت می‌شوند اما بررسی مختصر و یك‌باره آن‌ها در كنار دیدگاه‌های استالمن در مورد جدیدترین وقایع مرتبط با جوامع آزاد و منبع‌باز در نوع خود جالب و خواندنی است. همچنین در شماره‌های ۳۳، ۳۵ و ۳۷ در مقالا‌تی تحت عنوان جنبش اپن‌سورس و در شماره ۳۹ ماهنامه شبكه نیز به نقش تاریخی استالمن پرداخته شده است.

• ‌‌‌شاید گنو لینوكس (كل سیستم‌عامل) معروف‌ترین پروژه نرم‌افزار آزاد باشد، نظر شما در مورد این واقعیت كه لینوكس (هسته) برای مدیریت كدهای سنجش از یك برنامه اختصاصی (متملكانه)(۱) استفاده می‌كند چیست؟

• آیا برای انجام این‌كار گزینه آزاد دیگری در دست توسعه نیست؟

o برنامه‌های آزادی كه چنین كارهای پایه‌ای را انجام دهند وجود دارند. لینوس توروالدز احساس می‌كند كار با آن‌ها به اندازه كافی آسان نیست. او به سهولت استفاده بیش از ثابت قدم بودن برای آزادی بها می‌دهد و من تصور می‌كنم كه این، جامعه را به مسیر غلطی هدایت می‌كند. به‌عنوان بخشی از پروژه گنو، تام لُرد سرگرم توسعه یك سیستم‌آزاد كنترل منبع به نام Arch می‌باشد كه ما امیدواریم برنمونه‌های اختصاصی غلبه كند. این‌كه ما در مورد شایستگی فنی در حال رقابت با نرم‌افزار اختصاصی هستیم، به معنای آن نیست كه فكر كنیم مردم باید این برنامه كنترل منبع را تنها برمبنای كیفیت فنی انتخاب كنند. این خود به معنای بها ندادن به آزادی خواهد‌بود. اگر شما برای آزادی ارزش قائل شوید، در مقابل وسوسه استفاده از برنامه‌ای كه آزادی شما را سلب می‌كند مقاومت خواهید كرد، هر چه قدر هم كه برتری فنی داشته باشد.

نرم‌افزار اختصاصی در جامعه اپن‌سورس

شروع این ماجرا به چند سال قبل و تصمیم لینوس توروالدز مبنی بر استفاده از نرم‌افزار Bitkeeper باز می‌گرددBitkeeper . یك نرم‌افزار مدیریت كدمنبع (SCM) اختصاصی است كه توسط شركتی به نام BitMover توسعه یافته است BitMover . مجوز استفاده از نسخه ویژه این نرم‌افزار برای توسعه پروژه‌های آزاد و منبع‌باز (موسوم به نسخه (Community را به صورت رایگان در اختیار توسعه‌دهندگان آن قرار می‌داد.توروالدز در سال ۲۰۰۲ ‌ Bitkeeper را با این استدلال كه ویژگی‌های فنی منحصر به فرد این ابزار باعث افزایش بازدهی برنامه‌نویسان لینوكس و نهایتاً پیشرفت‌ سریع‌تر جامعه منبع‌باز خواهد شد، انتخاب و مورد تمجید و تحسین قرار داد. اما طولی نكشید كه بنیاد نرم‌افزار آزاد و جامعه منبع‌باز ضمن انتقاد و مخالفت با این اقدام توروالدز، استفاده از یك نرم‌افزار اختصاصی برای مدیریت كدهای منبع یك نرم‌افزار آزاد را مورد تقبیح و نكوهش قرار دادند. توروالدز اما همچنان از تصمیم خود دست برنمی‌داشت. تا زمانی كه داستان به شیوه دیگری رقم خورد و ماجرا از طرف دیگری خراب (و به تعبیر بهتر ختم به خیر) شد! لری مك‌وی رئیس شركت BitMover در آوریل سال جاری میلادی با این ادعا كه یكی از مردان آزمایشگاه توسعه منبع‌باز(OSDL) با استفاده از مهندسی معكوس ضوابط مجوز Bitkeeper را زیر پا گذاشته است علاوه بر توقف عرضه نسخه رایگان این نرم‌افزار، از اعطای مجوز نسخه تجاری Bitkeeper به همه اعضایOSDL از جمله لینوس توروالدز خودداری كرد. سرانجام پس از چند هفته حرف و حدیث و مجادله، لینوس توروالدز اعلام كرد از این پس قصد دارد از یك نرم‌افزار مدیریت كدِ <منبع‌باز> به نام Git كه توسعه آن توسط خود وی آغاز شده‌است استفاده كند. صرف‌نظر از جنبه‌های فنی، این حركت تغییری نمادین محسوب می‌شود و برای جامعه منبع‌باز، نرم‌افزار آزاد و شخص استالمن از ارزش اهمیت زیادی برخوردار است. قدما درست گفته‌اند: عدو شود سبب خیر، اگر خدا خواهد!

• نظر شما در مورد نرم‌افزار اختصاصی چیست؟ آیا كیفیت پایینی دارد؟ غیر ایمن است؟ مانع بزرگی برای آزادی است؟

o نرم‌افزار اختصاصی غیراخلاقی است، چون آزادی‌های اولیه كاربر برای كنترل رایانه خود و كار‌كردن با آن را انكار می‌كند. حتی ممكن است بی‌كیفیت یا ناامن باشد. اما این مسأله ثانویه است. من آن را نخواهم پذیرفت حتی اگر بهترین كیفیت را در دنیا داشته باشد. حقیقتاً به خاطر این‌كه من، به آزادیم بسیار بیشتر بها می‌دهم تا آن را فدای كیفیت كنم.

• آیا قانون فدرال ایالات متحده در مورد اجبار در توزیع كد منبع همراه با همه نرم‌افزارها را قبول دارید؟

o تاكنون در مورد چنین قانونی اظهارنظر نكرده‌ام. اما فكر می‌كنم این قانون می‌تواند تدبیر حفاظتی معتبری برای مصرف كننده باشد. مانند ملزم كردن سازندگان مواد غذایی به انتشار فهرست تركیبات آن. البته بعضی از شركت‌های نرم‌افزاری به این موضوع اعتراض می‌كنند. درست مانند شركت‌های مواد غذایی كه در برابر الزام به انتشار تركیبات و اطلاعات غذایی مقاومت كردند.

• به نظر شما كدام مجوز باید انتخاب شود؟

o درست متوجه این سؤال نمی‌شوم. انتخاب توسط چه كسی؟ برای چه كاری؟

• منظورم این است كه اگر قرار باشد چنین قانونی تصویب شود، به نظر شما دولت باید كدام مجوز را برای كدمنبع نرم‌افزار اعمال كند؟ اگر دولت به هر شركتی این آزادی را اعطا كند كه مجوزی را برای كد منبعش انتخاب یا ثبت كند احتمالاً اغلب آن‌ها محدودكننده خواهند بود. چیزی شبیه به: «نگاه كن ولی دست نزن!»

o این مسأله در مورد یك قانون فرضی بود كه ملزم می‌كرد: «هر نوع نرم‌افزاری با كد منبعش توزیع شود.» و این به هیچ مجوز خاصی برای آن كدمنبع نیاز ندارد، فقط لازم است كه كاربر كدمنبع را به‌دست آورد.

چگونگی نحوه استفاده كاربر از كدمنبع مسأله جداگانه‌ای است. برای بررسی این مسأله باید با این پرسش از خودمان شروع كنیم كه چه چیزی می‌تواند استفاده كاربر از كدهای منبع مذكور را محدود كند. پاسخ فقط دولت است. محدودیت‌های اعمال‌‌شده‌ای مانند قانون كپی‌رایت و قراردادها. بنابراین دولت برای اطمینان از این‌كه همه كدمنبع، نرم‌افزار آزاد است نیازی به مداخله كردن ندارد. بلكه فقط لازم است دخالت را متوقف كند.

• به نظر شما انتقال یك پروژه نرم‌افزار آزاد برروی یك سیستم‌عامل اختصاصی مانند ویندوز ایده خوبی است؟

o انتقال نرم‌افزارهای آزاد به سیستم‌های عامل غیرآزاد غالباً مفید است. این به كاربران این سیستم‌عامل‌ها اجازه می‌دهد تا تعداد كمی از برنامه‌های آزاد را آزمایش كرده و دریابند كه آن‌ها می‌توانند سودمند باشند، و این‌كه این نرم‌افزارها آن‌ها را آزار نمی‌دهند. این می‌تواند به مردم كمك ‌كند تا بر نگرانی خود در مورد امتحان یك سیستم‌عامل آزاد مانند گنولینوكس غلبه كنند. بسیاری از كاربران واقعاً چنین مسیری را طی می‌كنند. با این حال باید مراقب باشیم از عنوان كردن این‌كه هدف استفاده از نرم‌افزارهای آزاد برروی سیستم‌های اختصاصی چنین چیزی است اجتناب‌كنیم. استفاده از نرم‌افزارهای آزاد یك قدم به جلو است، اما این فقط قسمتی از راه آزادی است. برای نیل به این مقصود باید از نرم‌افزارهای اختصاصی كه آزادی كاربران را رد می‌كند اجتناب كنیم.

• فكر نمی‌كنید كه در اختیار داشتن تمام این برنامه‌ها به رایگان باعث باقی ماندن كاربران عادی در آن سكو خواهد شد؟

o كاملاً متوجه این سؤال نمی‌شوم. اما باید یادآوری كنم كه نرم‌افزارFree معادل نرم‌افزارLibre یا نرم‌افزار آزاد است و الزاماً به معنای «مجانی» نیست. شركت‌هایی هستند كه هر ماه هزاران كپی از نرم‌افزارهای مجانی را می‌فروشند.

• من تفاوت Free در معنایی چون «خوراكی رایگان» وFree به عنوان آزادی را می‌دانم. این سؤال در مورد «خوراكی رایگان» است. نرم‌افزارهای آزاد زیادی وجود دارند كه رایگان عرضه می‌شوند. چیزی كه برآن تأكید دارم این واقعیت است كه اغلب نرم‌افزارهای اختصاصی برای سیستم‌های عامل غیراختصاصی پولی هستند. یك كاربر معمولی را در نظر بگیرید. كسی كه حتی از مجوزهای نرم‌افزاری هم چیزی نمی‌داند. او یك رایانه جدید خریده و برای ویندوز صد دلار پول پرداخت كرده است. او اكنون می‌تواند بدون پرداخت پول، تعداد زیادی نرم‌افزار آزاد داشته باشد. چرا باید گنولینوكس را امتحان كند؟ شما در پاسخ می‌گویید «آزادی»؟

o بله و گفتن از «آزادی» را ادامه خواهم داد. مزایای صرفه‌جویی اقتصادی به قدر كافی بدیهی هستند. مردم به توضیح من نیاز ندارند. به هر حال عصر ما به پول آنقدر اهمیت می‌دهد كه مردم گاهی ارزش آزادی را فراموش می‌كنند. این چیزی است كه بعضی وقت‌ها باید به آن‌ها یادآوری كنیم.

• بسیارخوب. اما ما چطور می‌خواهیم برای او توضیح دهیم كه باید سیستم‌عاملش را عوض كند چون سیستم‌عامل فعلی كد منبع را تحت یك مجوز نرم‌افزار آزاد ارایه نمی‌كند؟ او حتی نمی‌داند كه كدمنبع چیست!

---