تجملی که از نان شب واجب تر است

این که غذایمان حاضری باشد یا نه, این که ترمه های روی پشتی را بشوییم یا نه, این که با حوصله جارو بکشیم یا طوری جارو برقی را روی زمین به گردش درآوریم که صرفا ادای تکلیف باشد همه اینها ربط دارد به این که چه کسی دعوت است و میهمان در چه حد و اندازه ای است

این که غذایمان حاضری باشد یا نه، این که ترمه‌های روی پشتی را بشوییم یا نه، این‌که با حوصله جارو بکشیم یا طوری جارو برقی را روی زمین به گردش درآوریم که صرفا ادای تکلیف باشد؛ همه اینها ربط دارد به این‌که چه کسی دعوت است و میهمان در چه حد و اندازه‌ای است. این‌گونه است که آمدن هر میهمان تشریفات خاص خود را دارد. همین موضوع به مهمانی رفتن هم هست. سر این‌که چه لباسی بپوشیم و چطور برویم. به این ترتیب زندگی روزمره ما هم پر می‌شود از تشریفات چه رسد به زندگی دیپلمات‌ها.

تصوری از دنیای قبل از پیدایش دولت (State) دارید؟ آن زمان، دوران امپراتوری در جهان بوده است. چند امپراتوری که نامشان را بارها در کتاب تاریخ خوانده‌ایم. ایران و روم و یونان و این اواخر پروس و روسیه و بریتانیا. در این ایام خیلی نباید از تشریفات امروزی سخن گفت چرا که کشورها قائل به تساوی حقوقی با یکدیگر نبودند و برخی‌هایشان از موضع بالا با دیگری‌ها سخن می‌گفتند. در این روزها هر نماینده‌ای که به سمت امپراتوری می‌رفته است، لاجرم باید قواعد «باریافتن» را رعایت می‌کرده است؛ خواه از رعایای امپراتوری باشد یا از کشورهای رقیب. عنصر گم شده در این روزها توافق است.

● وستفالیا؛ نقطه آغاز تشریفات

جنگ‌های طولانی مدت اروپا در اواسط دهه ۱۷، کشورهای این قاره را به این سمت برد که طی دو معاهده که در حقوق بین‌الملل به عنوان معاهدات وستفالیا شناخته می‌شود؛ برابری حقوقی یکدیگر را به رسمیت بشناسند. رسمیت تساوی حقوقی پیش‌زمینه لازم برای نشستن پشت میز مذاکره درباره موضوعات مختلف بود و یکی از آن‌ موضوعات تشریفات بوده است. از این رو می‌توان گفت معاهدات وستفالیا زمینه لازم برای ایجاد یا به تعبیر دیگر بسط تشریفات دیپلماتیک به وجود آورد.

تشریفات دیپلماتیک در دنیا به سه شکل به عرصه حقوق و روابط بین‌الملل آمده است. نخستنین مورد قواعد شفاهی و نانوشته‌ای است که مورد اعتقاد همه طرف‌هاست. مثل سلام کردن. بعد از این قواعدی، وجود دارد که در قالب آیین‌نامه داخلی یک مجمع یا نشست یا پروتکل‌های بین دولت‌هابه تصویب رسیده است و سومین مورد هم قواعد حقوقی عام و فراگیر است گه مثال بارز آن کنوانسیون ۱۹۷۳ وین در مورد حقوق کنسولی یا کنوانسیون ۱۹۶۹ در مورد حقوق دیپلماتیک است.

● تشریفات بخشی از نزاکت بین‎‌المللی

تشریفات دیپلماتیک مجموعه‌ای است از آداب و رسومی که باید در مراودات دیپلماتیک رعایت شود. منظور از آداب و رسوم قواعدی است که طبق توافق جمعی یا دوجانبه دولت‌ها به وجود آمده است.

این آداب و رسوم در چارچوب ادب و نزاکت بین‌المللی قرار می‌گیرد به‌این معنا که رعایت نکردن آن عموما نمی‌تواند مبنایی برای شکایت حقوقی باشد، اما آسیب جدی به روابط دو طرف می‌زند چرا که مسئولان کشوری که رسوم دیپلماتیک در مورد آن اجرا نشده است احساس می‌کنند به شخصیت و غرور ملی آنها بی‌توجهی شده است. در این چارچوب است که معنای دقیق «باید» در تعریف بیان شده برای تشریفات دیپلماتیک معین می‌شود که در اغلب موارد نه یک باید حقوقی که اخلاقی و نزاکتی است. درباره کلمه مراودات دیپلماتیک هم باید گقت که این کلمه شامل انواع سفرهای دیپلماتیک، نامه‌نگاری، تماس تلفنی یا ارسال و دریافت نمایندگان سیاسی (سفیر یا کاردار) است و نباید آن را محدود به سفر یا نوع دیگری کرد.

اما چرا کشورها تشریفات دیپلماتیک را برگزار می‌کنند و حجم عمده‌ای از انرژی خود در سفر مقامات دیگر را بر روی مسائل تشریفاتی می‌گذارند. نخستین دلیل این است که انجام این تشریفات باعث رعایت تشریفات متقابل است وقتی بدانید تقریبا مشابه رفتاری که شما انجام می‌دهید با شما انجام می‌شود؛ نهایت سعی خود را برای بهبود شرایط می‌کنید تا در آینده‌ای نزدیک همین رفتار در مورد شما هم انجام شود. دلیل دوم رعایت تشریفات از سوی کشورها نشان دادن شرایط کشور خود است. مسلما کشوری که برای تشریفات وقت و هزینه صرف می‌کند خواهد توانست بعد از نمایش این تشریفات توسط رسانه‌ها وجهه بهتری از حیث امنیت، رفاه و ثروت برای کشور خود نشان دهد. البته دلیل دیگری هم برای رعایت تشریفات دیپلماتیک هست که مانند دلیل اول سودطلبانه است. در این چارچوب کشور تشریفات دیپلماتیک را رعایت می‌کند تا رابطه مناسبی با کشور مقابل برقرار کند یا رابطه مناسب را حفظ کند چرا که گفتیم رعایت نکردن این تشریفات باعث تیرگی روابط متقابل می‌شود.

● آمیخته‌ای از عرف و سنت

محتوای تشریفات دیپلماتیک گاه از مسائل عرفی است مثل خوشرویی و سرو بهترین‌ نوع غذاها یا همان سلام کردن یا بدرقه و استقبال رسمی یا این‌که بسته به هر کشور متفاوت است. از نظرگاه دوم، کشورها با بهره‌گیری از سنت‌ها و آداب و رسوم سنتی خود و از همه مهم‌تر تاریخ، مراسم تشریفاتی را اجرا می‌کنند. اهدای تاج گل به مقبره رزمنده گمنام در اغلب کشورهای درگیر جنگ جهانی، رقص شمشیر در کشورهای عربی و حضور بر سر مقبره بزرگان مثل مرقد امام خمینی(ره) از این نوع قواعد تشریفاتی خاص هر کشور هستند.

● یک انتقاد: تشریفات هزینه گزاف است

از سوی برخی افراد انتقاداتی متوجه تشریفات می‌شود. آنها معتقدند پولی که خرج تشریفات می‌شود، بسیار گزاف است. اما در مقابل گفته شده است که نیاز به حفظ وجهه کشور و نیاز به اقدامات متقابل از سوی کشورهای دیگر تشریفات را به موضوعی تبدیل می‌کند که اگر چه هزینه‌های زیادی دارد اما از نان شب هم واجب‌تر است.

تشریفات در دنیای امروز بدرستی به یک تخصص تبدیل شده است. دروس تشریفات در مراکز علمی به دیپلمات‌ها و علاقه‌مندان به صنعت تشریفات و نیز گردشگری تدریس می‌شود. در ایران هم موسسات علمی هستند که مسائل تشریفاتی را تدریس و متخصص تشریفات تربیت می‌کنند. این متخصصان می‌توانند در مراکز تشریفات دولتی مثل وزارت خارجه، ریاست جمهوری، مجلس، ارتش جمهوری اسلامی یا... مشغول به کار شوند. همچنین مراکز خصوصی هم هستند که به امور تشریفاتی می‌پردازند. این مراکز هم می‌توانند عرصه مناسبی برای شغل دانش‌آموختگان تشریفات و البته مکانی برای کسب و کار تشریفاتی باشند.

مصطفی مسجدی آرانی