تأثیر محصولات کشاورزی بر فرهنگ؛ با تأکید بر بادام در شهرستان نجف‌آباد

فاطمه رضائیان

کشاورزی یکی از شیوه های اصلی تولید مادی در جامعه ی امروز و گذشته است که رابطه ای بسیار عمیق با فرهنگ جامعه برقرار می کند و تأثیر بسیار زیادی نیز بر فرهنگ بر جای می گذارد. محقق در این تحقیق در راستای بررسی رابطه ی محیط جغرافیایی و فرهنگ، با استفاده از روش تحقیق کیفی و چارچوب نظری محیط شناسی فرهنگی جولیان استیوارد[1] به بررسی تأثیر بادام به عنوان یکی از محصولات اصلی کشاورزی در محیط های گرم و خشک بر فرهنگ شفاهی، فرهنگ تغذیه، باورها و مشاغل در شهرستان نجف آباد به عنوان میدان تحقیق می­پردازد. اطلاعات بدست آمده از میدان تحقیق نشان می دهد که بادام علاوه بر اختصاص دادن واژگان بسیاری در فرهنگ شفاهی شهرستان نجف آباد به خود، تأثیر بسیاری نیز بر تغذیه، باورها و مشاغل این منطقه داشته است.

مقدمه و بیان مسئله

اقتصاد و تولید مادی از جمله بخش های مهم و لاینفک هر جامعه است. مردم هر جامعه ای برای امرار معاش و ادامه­ ی زندگی خود ناچار به تولید مادی و مبادله­ ی کالایی هستند. کشاورزی به عنوان یکی از شیوه­ های مهم تولیدی (در جامعه ی گذشته و امروز) پیوندی عمیق و ناگسستنی با فرهنگ جامعه برقرار می­کند (بیهقی، 1365: 22) و به عنوان بخشی از فرهنگ جامعه[2] (گیدنز، 1376: 56) نیز تأثیربسیار زیادی بر بخشهای دیگر فرهنگ بر جای می گذارد. با توجه به مطالب ذکر شده می­توان گفت مهم­ترین محصولات کشاورزی در هر منطقه با توجه به شرایط جغرافیایی آن منطقه دارای تأثیری دو چندان در این زمینه است. چنانچه در شهرهای جنوبی ایران درخت و میوه­ ی نخل تأثیر بسیاری بر تغذیه، معماری و پوشش داخلی خانه ها دارد.  محقق در این تحقیق برای بررسی رابطه­ ی بین محیط جغرافیایی و فرهنگ به مطالعه­ ی چگونگی تأثیرگذاری بادام به عنوان یک محصول کشاورزی مهم در شرایط جغرافیایی گرم و خشک بر بخش­های متفاوت فرهنگ همانند فرهنگ شفاهی، فرهنگ تغذیه، آداب و رسوم و مشاغل می پردازد و در این راستا شهرستان نجف آباد را به عنوان میدان تحقیق بر می­گزیند.

چارچوب نظری؛ محیط شناسی فرهنگی

شاخه ­ی علمی محیط­ شناسی به عنوان زیر مجموعه­ ای از علوم طبیعی نه تنها با زیست­ شناسی و شاخه­ های آن نظیر جانورشناسی و گیاه­ شناسی بلکه با جغرافیا نیز رابطه­ ی نزدیکی داشت. محیط­ شناسی علمی­ ست که به مطالعه­ ی موجودات طبیعی اعم از جانداران و بی­جانان، روابط آنها با یکدیگر و با مجموعه­ ی طبیعت می­پردازد (فکوهی، 1381: 126، 127).

جولیان استیوارد از جمله افرادی بود که به قضیه ­ی تکامل فرهنگی علاقه ­مند بود. وی بر تکامل نظام­های فرهنگی از طریق تطبیق محیطی تأکید داشت و به همین دلیل رهیافتی به نام بوم­شناسی فرهنگی (محیط­شناسی فرهنگی) را مطرح ساخت (بیتس، 1375: 81، 82). در رهیافت تجربی استیوارد اعتقاد بر این بود که تکنولوژی، فرهنگ و محیط مادی (اعم از آب و هوا، زمین، منابع طبیعی و جمعیت­های همسایه) بایستی همزمان باهم بررسی شوند (بیتس، 1375: 82). چنانچه گفته شد جولیان استیوارد در بررسی مکتب تکاملی به رابطه­ ی فرهنگ­ها با محیط جغرافیایی توجه داشت. وی نواحی مهم جغرافیایی مانند جنگل­های گرمسیری، کوه­ها، رودخانه­ ها و نواحی سردسیر را در شکل­ گیری فرهنگ­ها و تکامل آنها دخیل میدانست و بدین طریق رابطه­ای میان فرهنگ و محیط برقرار ساخت (فرخ­نیا، 1382: 209).

روش ­شناسی

محقق اطلاعات مورد نظر در این تحقیق را با استفاده از روش تحقیق کیفی و تکنیک­های مشاهده جهت بررسی مزارع و محصولات اصلی کشاورزی شهرستان نجف­آباد و مصاحبه­ ی عمیق برای یافتن علل کاشت بادام در منطقه، اسامی بادام­ها و تفاوت های آن ها، زمینه های استفاده از بادام و همچنین تأثیری که بر فرهنگ شفاهی مردم منطقه گذاشته است جمع آوری نموده است. البته روش اسنادی نیز برای برخی اطلاعات تکمیلی پیرامون شرایط جغرافیایی منطقه مورد استفاده قرار گرفته است.

میدان تحقیق

منطقه­ ی اصفهان در فلات مرکزی ایران و در اقلیم گرم و خشک واقع شده است. این منطقه در قسمت شمالی و شرقی به کویر محدود شده و در قسمت غربی و جنوبی نیز به ارتفاعات زاگرس منتهی می­گردد (شفقی، 1381: 7). میزان بارندگی در اصفهان سالیانه 125 میلی­متر و بیانگر بیابانی بودن منطقه است (شفقی، 1381: 243). از جمله ویژگی­های اقلیم گرم و خشک می­توان به وزش بادهای مهاجر، تابش مستقیم آفتاب، رطوبت کم، زمستان­های سخت و سرد و تابستان­های گرم و خشک اشاره کرد (کسمایی، 1382: 48).

شهرستان نجف­آباد از جمله شهرهای این استان و با مشخصات جغرافیایی تقریباً شبیه به آن است. نجف­آباد در 25 کیلومتری غرب اصفهان واقع شده است. از طرف شمال به یک رشته ارتفاعات منتهی و از سه جهت دیگر بر روی زمین­های نسبتاً هموار گسترده شده است. اطراف شهر به جز ارتفاعات شمالی آن را زمین­های حاصلخیز، باغات و مزارع فرا گرفته است. محصولات کشاورزی نجف­آباد شامل بادام، گردو، انگور، انار، توت، زردآلو، آلبالو، سیب، گیلاس، گلابی، به، گندم، جو، برنج، حبوبات و صیفی­ جات است (روابط عمومی شهرداری نجف­آباد، 1381: 9).

یافته های تحقیق

درخت بادام در شرایط آب و هوایی مدیترانه­ ای که دارای تابستان­های گرم و خشک و زمستان­های ملایم است به خوبی رشد می­کند. با این وجود در مناطق دارای زمستان­های بسیار سرد نیز کاشته می­شود (اداره­ ی کل آمار و اطلاعات، 1377: 102). طبق مصاحبه­ های انجام شده در شهرستان نجف­آباد بادام یکی از محصولات اصلی کشاورزی در این منطقه به شمار می­آید. کشاورزان منطقه، بادام را یکی از مهم­ترین محصولات کشاورزی می­دانند که می­تواند در شرایطی چون زمین­های شنی، زمستان­های سرد، تابستان­های گرم و کم آبی دوام بیاورد. البته کشاورزان زمستان­های بسیار سرد و طولانی را نیز برای شکوفه­ های درخت بادام مضر می­دانند و بر این اعتقاد هستند که سرما به شکوفه­ های بادام آسیب می­رساند[3]. نامناسب بودن  خاک و آب و هوای منطقه­­ی نجف­آباد برای کاشت بسیاری از محصولات کشاورزی، باعث اهمیت یافتن درخت بادام در این منطقه گشته است. اهمیت این محصول تا جایی است که کشاورزان در طبقه ­بندی و نام­گذاری آن حتی به ریزترین و جزئی­ترین تفاوت­ها در شکل ظاهری، طعم، اندازه، ضخامت پوسته  و ... توجه داشته­ اند. برای مثال کشاورزان بادام را بنابر ضخامت پوسته به "بادوم سفته[4]" و "بادوم نازکه[5]" و بنابر طعم و مزه به "بادوم شیرین" و "بادوم تلخه" طبقه بندی می­کنند. لازم به ذکر است که طبقه بندی­های نامبرده در یکدیگر تداخل داشته و همان طور که گفته شد نیز در هر طبقه بادام­ها بنابر تفاوت­های ظاهری نام­های مختلفی را به خود اختصاص می­دهند.

مهم­ترین دسته­ ی بادام­ها که توجه بیشتر و در نتیجه تنوع نام­گذاری بیشتری را به خود اختصاص داده است، دسته­ ی بادام­های شیرین است. البته همان گونه که گفته شد بنابر تداخل طبقه ­های ذکر شده، دسته­ی بادام­های شیرین خود به دو دسته­ ی بادام­های با پوسته­ی سخت  و بادام­های با پوسته­ ی نازک یا همان "بادوم سفته و بادوم نازکه" تقسیم می­شود. هرچند بادام نازک شیرین بدلیل آسان بودن استفاده و شکسته شدن با دست از اهمیت بیشتری برخوردار است، اما دسته­ی بادام­های شیرین با پوسته­ ی سخت گسترده ­تر و در نتیجه از تنوع اسامی بیشتری برخوردار است. از جمله بادام­های این دسته می­توان به "بادوم تاجری"، "بادوم مامای"، "بادوم کِبابی"، "بادوم یارُلای"، "بادوم رِبی"، "طرح مامای"، "علیکبر[6] رِبی"، "جد مامای" و "بادوم پَسّای" اشاره کرد. دسته­ی بادام­های با پوسته­ی نازک و شیرین نیز شامل "بادوم مُنَقا"، "بادوم کدخدا"، "محب علی" و "بادوم دومادی[7]" می­گردد. بادام تلخ تنها بر اساس نازک بودن و یا سخت بودن پوسته به دو دسته ی "بادوم تلخ سفته" و "بادوم تلخ نازکه" تقسیم می­شود.

علاوه بر اصطلاحات و واژگان رایج شده­ ی مربوط به بادام در منطقه، ضرب­المثل "بچه بادومِس، نُوه مغزی بادوم" که نه تنها در نجف­آباد بلکه در بسیاری از مناطق کشور رایج شده است نیز نشان از اهمیت این محصول و توجه به آن در نجف­آباد و بسیاری از مناطق دیگر دارد.

 بادام نه تنها بر فرهنگ شفاهی نجف­آباد به عنوان بخشی از فولکلور آن منطقه تأثیر گذاشته است، بلکه تغییراتی را نیز در برنامه غذایی مردم منطقه ایجاد کرده است. بادام یکی از عناصر مهم برخی از غذاها و خوراکی­های مردم شهرستان نجف­آباد به شمار می­آید. بادام به صورت نارس برای تهیه ­ی برخی غذاها مثل آش کولوچی[8] و خورشت کولوچی مورد استفاده قرار می­گیرد. بادام در غذاهایی چون گداخته[9]، حریره بادام[10]، شیر برنج[11]، شله زرد[12]، آلبالو پلو، ته­ چین و مرصع پلو[13] استفاده می­شود. استفاده از محلول عسل و بادام برای رفع ضعف و ناتوانی بدن و برخی از بیماری­ها در بین خانواده ­ها رایج است. علاوه بر این از بادام برای تزئین غذاهایی چون برنج و حلوا و نیز در پخت سمنو (با پوسته یا بدون پوسته) استفاده می­شود. مردم بر این باورند که مغز بادام­هایی که در دیگ سمنو پخته می­شود، بسیار مقوی و انرژی­زا هستند و یا به اصطلاح "قُوِّت دارند".

بادام یکی از عناصر اصلی آجیل عید، آجیل زمستانه و قُوویت[14] است. بادام در آجیل عید به صورت بوداده و یا خام و در آجیل زمستانه به صورت خام به همراه توت خشک، انجیر خشک، گردو، کشمش (مُویز)، پَر زردآلو یا همان زردآلوی خشک شده و ... استفاده می­شود. مغز پَرِکی[15] یکی دیگر از اجزاء آجیل عید و یا زمستان است که به همراه برنج بوداده شده (برنجک)، نخودچی، کشمش و...مصرف می­شود.

البته لازم به ذکر است که استفاده از بادام در نزد مردم محدود به استفاده­ی خوراکی از آن نمی­گردد. برای مثال در بسیاری موارد برای تهیه­ ی آتش سمنو و همچنین کُرسی­های زمستانه پوسته­ ی سخت و قهوه­ای رنگ بادام مورد استفاده قرار می­گیرد. طبق مصاحبه ­های انجام شده علت استفاده از این پوسته ­ها کاربردشان در نگهداری آتش و دیر خاکستر شدنشان است. علاوه بر پوسته­ ی سخت بادام، پوسته­ی نرم و سبز رنگ رویی بادام نیز که پس از چیده شدن بادام از درخت، از آن جدا می­شود جهت خوراک دام مورد استفاده قرار می­گیرد. این پوسته­ ها در فصل برداشت محصول بادام، یعنی تابستان، خشک و جمع­آوری می­شود تا در فصل زمستان و نبود غذای کافی برای دام مورد استفاده قرار گیرد و به همین دلیل است که برای چوپانان از اهمیت به سزایی برخوردار است و در بین کشاورزان و دامداران مورد خرید و فروش قرار می­گیرد. همان طور که گفته شد اهمیت بادام را در بسیاری از جنبه­ های زندگی مردم نجف­آباد می­توان مشاهده کرد. بادام علاوه بر ایجاد تغییرات در فرهنگ شفاهی و واژگان و همچنین برنامه­ی غذایی نجف­آباد برخی اعتقادات را نیز بدنبال خود داشته است. برای مثال برخی مردم بر این باور هستند که دو بادام به هم چسبیده می­تواند برای  فرد شانس به همراه داشته باشد و به همین دلیل خانواده­ ی عروس آن را بر روی ظرف آجیلی که در اولین عید نوروز بعد از عروسی برای عروس می­برند، می­گذارند. برخی نیز بر این باور بودند که دو بادام به هم چسبیده برای چشم و نظر خوب است و به همین جهت برای جلوگیری از چشم خوردن آن را به همراه نمک و اسپند بر بالای درب خانه و یا گهواره­ی کودک آویزان می­کردند. اهمیت بادام در زندگی مردم در شهرستان نجف­آباد تا جایی است که در کنار ملزومات سفره­ ی عقد که شامل قرآن، آئینه، شمعدان، آب، نان، عسل، روغن و نبات می­گردد؛ مقداری هم بادام و گردو قرار می­دهند.

کاشت بادام در منطقه­‌ی جغرافیایی نجف­آباد علاوه بر ایجاد شغل برای افرادی که به کاشت و خرید و فروش این محصول مشغول هستند باعث ایجاد شغل­های دیگری نیز گردیده است. برای نمونه می­توان به افرادی که برای چیدن و پوست گرفتن بادام به عنوان کارگر روزمزد توسط کشاورزان بادام استخدام می­شوند اشاره کرد. البته گروهی از کشاورزان نیز در فصل برداشت محصول به کمک یکدیگر می­روند و یا به اصطلاح "مرد مردی " میکنند. امروزه افرادی هستند که با استفاده از دستگاه­هایی به امر پوست­گیری بادام و یا شکستن آن مشغول هستند. البته لازم به ذکر است افرادی که دارای دستگاه­های پوست­گیری بادام هستند این کار را بدلیل موقتی بودن داخل منزل انجام می­دهند و در بسیاری موارد در ازاء دستمزد نیز پوسته­ های سبز رنگ بادام را برای غذای دام دریافت می­کنند. اما افرادی که دارای دستگاههایی برای شکستن بادام هستند به طور همیشگی و درون مغازه­ هایشان کار کرده و در ازاء شکستن بادام نیز پول دریافت می­کنند.

نتیجه‌­گیری

محقق در این تحقیق برای یافتن رابطه‌­ای بین محیط جغرافیایی، محصولات کشاورزی و فرهنگ عامه در چارچوب نظریه­‌ی محیط ­شناسی فرهنگی جولیان استیوارد و با استفاده از تکنیک­های روش تحقیق کیفی به جمع ­آوری اطلاعات از شهرستان نجف­آباد به عنوان میدان تحقیق پرداخته است. در بررسی­های انجام شده در میدان تحقیق می­بینیم که محیط جغرافیایی گرم و خشک امکان رشد بسیاری از گیاهان را در منطقه با مشکل روبرو می­سازد و به همین دلیل است که درخت بادام بدلیل سازگاری با آب و هوای گرم و خشک، کم آبی و زمین­های شنی در این منطقه از اهمیت بسیاری برخوردار شده و توجه بسیاری از مردم را به خود جلب نموده است، به طوری که بر فرهنگ شفاهی، فرهنگ تغذیه، آداب و رسوم، اعتقادات و مشاغل مردم تأثیر بسیاری بر جای می­گذارد. محقق با به کارگیری رهیافت استیوارد در بررسی همزمان تکنولوژی، فرهنگ و محیط مادی (بیتس، 1375: 82)، نشان میدهد که چگونه محیط جغرافیایی همان گونه که در نظریات استیوارد نیز به آن اشاره شد بر شکل گیری و تکامل فرهنگ ها تأثیر می گذارد (فرخ­نیا، 1375: 209).

منابع

-اداره کل آمار و اطلاعات (1377) خشکبار- آمار و مرایا، تهران: وزارت کشاورزی، معاونت برنامه­ ریزی و بودجه.

-بیتس، دانیل.، فرد بلاگ (1375) انسان­شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.

-بیهقی، حسین­علی (1365) پژوهش و بررسی فرهنگ عامه ایران، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

-روابط عمومی شهرداری نجف­آباد، موقعیت تاریخی و جغرافیایی شهر نجف­آباد، در، همگام با مردم، همراه با شورا، چهار سال تلاش (خلاصه­ی فعالیت­های عمرانی، فرهنگی، خدماتی سال های 1378- 1381)، زمستان 1381، صفحات 9- 11.

-ریویر، کلود (1379) درآمدی بر انسان­شناسی، ترجمه ناصر فکوهی، تهران: نشر نی.

-شفقی، سیروس (1381) جغرافیای اصفهان، اصفهان: دانشگاه اصفهان.

-فرخ­نیا، رحیم (1382) نظریه­های مردم شناسی، اراک: نشر نویسنده.

-فکوهی، ناصر (1381) تاریخ اندیشه و نظریه­های انسان شناسی، تهران: نشر نی.

-فکوهی، ناصر (1385) پاره­های انسان شناسی (مجموعه مقاله­های کوتاه، نقدها و گفت و گو­های انسان­شناختی)، تهران: نشر نی.

-کسمایی، مرتضی (1382) اقلیم و معماری، اصفهان: خاک.

-گیدنز، آنتونی (1376) جامعه­شناسی، ترجمه منوچهر صبوری،  تهران: نشر نی.

[1] Julian Steward

[2]از نظر آنتونی گیدنز اجزای فرهنگ عبارتند از ارزش ها و هنجارهایی که یک گروه مشخص دارند، کالاهای مادی که تولید می کنند و شیوه ی زندگی و آداب و رسومی که از ان پیروی می کنند.

[3] یا به اصطلاح مردم نجف­آباد "گل بادوما رو سرما می زنه"

[4] به بادامی گفته می شود که دارای پوسته ای سخت و محکم است.

[5] به بادامی گفته می شود که دارای پوسته ای نازک است.

[6] منظور بادام علی اکبر ربی است.

[7] بادام شیرین با پوسته ی نازک بدلیل سهولت در شکسته شدن اهمیت بسیاری در میان بادام ها دارد و به همین دلیل آن را برای پذیرایی از داماد که شخص مهمی در خانواده های پدر سالار نجف آبادی محسوب می شود در نظر می گیرند و به همین جهت نام بادام دامادی را به خود اختصاص داده است.

به بادام نارس کولوچی می گویند.[8]

[9]گداخته یا کاچی غذایی ست که روز بعد از عروسی توسط خانواده ی عروس برای عروس و داماد برده می شود. این غذا از خرما، نارگیل، نبات، کره حیوانی، زعفران و در برخی مواقع از گردو و بادام تهیه می شود.

[10]حریره بادام غذایی ست برای نوزادان و افرادی چون زنان تازه زایمان کرده؛ که از آرد، بادام پودر شده و شکر تهیه می شود.

[11] شیربرنج غذایی ست که از شیر، برنج، زیره، شکر و یا نمک و گاه خلال بادام تهیه می شود.

[12] شله زرد غذایی ست متشکل از برنج، شکر، زعفران و خلال بادام که بیشتر در ماه رمضان و مناسبت هایی  چون  عذاداری های ماه محرم و اربعین پخت می شود.

[13] غذاهایی هستند شبیه به هم با مواد مشترکی چون مرغ، برنج و خلال بادام.

[14] قوویت مخلوطی از توت خشک، نخودچی، بادام، گردو، هل، کنجد، شکر و تخم گشنیز به صورت پودر شده است که در زمستان و به خصوص شب چله (یلدا) تهیه می شود.

[15] مغز پرکی از بادام تلخ شیرین شده تهیه می شود. به طوری که مغز بادام تلخ را جوشانده، پوست رویی آن را جدا می کنند، در آب سرد می گذارند و به مدت 20 روز آب آن را عوض می کنند تا تلخی آن گرفته شود. پس از این بادام ها را خشک کرده و بو می دهند.