نسخه ای برای آشنایی با گیاهان دارویی

دانه, برگ, ریشه, عصاره و پوست درختان و انواع گیاهان موجود در طبیعت, اولین ترکیباتی بود که آدمی از بدو تولد به جای قرص و دیگر داروهای شیمیایی از آن برای درمان بیماری ها بهره گرفته است

دانه، برگ، ریشه، عصاره و پوست درختان و انواع گیاهان موجود در طبیعت، اولین ترکیباتی بود که آدمی از بدو تولد به جای قرص و دیگر داروهای شیمیایی از آن برای درمان بیماری‌ها بهره گرفته است. این ترکیبات اگرچه جنبه تغذیه‌ای نیز داشت ولی به سبب درمان و تسکین درد، باعث حفظ بقای انسان می شد.

حال چندین هزار سال از نسل‌های اولیه درمان با داروهای گیاهی می‌گذرد ولی هنوز عطر عطاری‌ها از کوچه و بازار شهر به مشام می‌رسد.

هنوز قدیمی‌ترین گیاهان دارویی در بازارچه‌های سنتی یافت می‌شود و عطاران با اتکاء به همان داورها، درمان بسیاری از دردها را ترجیح می‌دهند.

اما باید دانست که گرچه گرایش به استفاده از چنین رستنی‌هایی طی چند دهه اخیر رواج بیشتری پیدا کرده ولی عوارض ناشناخته آن، تهدیدی جدی برای مصرف خودسرانه و بیش از حد مجاز آنها محسوب می‌شود.

● تاریخچه گیاهان دارویی

بررسی تاریخچه گیاهان دارویی نشان داده است که تمدن‌های مختلف هر کدام خواص متفاوتی برای داروهای گیاهی تعریف کرده‌اند و حتی برخی از یافته‌های آنها نقطه اشتراک نیز داشته است.

مصری ها و چینی‌های باستان، یافته‌های خود را بر کاغذ پاپیروس می‌نوشتند و پس از آن حکیم ابوعلی سینا تجربیات خود و اطلاعات به‌دست آورده از دیگران را در قالب کتاب قانون به رشته تحریر درآورد و در دسترس دیگران قرار داد.

تنوع و گستردگی خواص گیاهان دارویی فعلی چنان است که حتی برخی از آنها به دلیل خاصیت سمی‌شان مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. بطوری که دسته‌ای از گیاهان به عنوان سم فلج‌کننده و یا کشنده برای آلوده کردن نیزه در جنگ‌ها استفاده می‌شد.

● تفاوت در سرعت اثربخشی

با گسترش و کشف هر چه بیشتر گونه‌های جدید گیاهان دارویی، سالیانه افراد زیادی به استفاده از این منابع روی می‌آورند زیرا معتقدند گیاهان دارویی فاقد هرگونه عوارض جانبی است. این مسئله به‌گونه‌ای رواج پیدا کرده که روزانه در کنار داروهای شیمیایی، داروهای گیاهی متنوعی در کارخانجات ساخته و توزیع می‌شود.

دکتر شمس‌علی رضازاده، رئیس پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، همواره تفاوت بارزی را بین داروهای گیاهی و شیمیایی قائل شده و می‌گوید: گیاهان دارویی به لحاظ آن‌که از جنس طبیعت بوده و انطباق و همخوانی بیشتری با بدن انسان دارند، کاربردهای وسیعی در طبابت داشته و دارد تا جایی که علم گیاهان دارویی در دانشگاه‌ها تدریس شده و دانشمندان بسیاری در حال کشفیات جدیدی در رابطه با آن هستند.

آنچه تفاوت بارز داروهای شیمیایی و گیاهی را نشانگر می‌شود، مدت زمان مصرف، نحوه استفاده، غلظت دارو و عوارض جانبی آن است.

از آنجا که غلظت مواد مؤثر در داروهای گیاهی کمتر بوده بنابراین واضح است که اثرات آن با شدت کمتر و در فاصله زمانی بیشتری روی خواهد داد. نکته دیگر آن‌که، اگرچه گیاهان دارویی در درمان برخی بیماری‌ها مؤثر به‌شمار می‌آید ولی در کنترل بیماری‌های حاد از جمله افزایش فشار خون کاربردی ندارد زیرا دارو در فاصله زمانی کوتاه تأثیر دارد.

دکتر رضازاده در ادامه می‌افزاید: لازم است برای درمان بیماری‌های حاد مانند افزایش میزان چربی یا فشار خون و مشکلات قلبی در مرحله اول داروهای شیمیایی که پزشک تجویز کرده است، مصرف شود و پس از دوره کامل درمان، تحت نظر پزشک و با تجویز وی داروهای گیاهی به عنوان درمان مکمل و نه درمان اصلی به‌کار گرفته شود.

این در حالی است که اختلالات دستگاه گوارش، اسهال، یبوست، بیماری‌های پوستی، اگزما و مشکلات روحی و عصبی که هنوز به مرحله حاد و شدید نرسیده قابل درمان با استفاده از داروهای گیاهی است.

● عوارض جانبی ناخواسته

اغلب گیاهان دارویی حاوی ترکیبات متنوع از جمله مواد لعاب‌دهنده، تانین، پلی‌ساکاریدها و بسیاری ترکیبات ناشناخته‌اند که اثرات مختلفی بر بدن انسان دارد.

از سوی دیگر تغلیظ مواد مؤثر در فرآیند تبدیل گیاهان دارویی به داروهای گیاهی ممکن است فرآیندهای ناخواسته‌ای را در دارو موجب شود که علاوه بر تأثیر بر میزان اثربخشی، عوارض جانبی هم به دنبال داشته باشد.

چهل سکه، نوعی گیاهی دارویی است که برای درمان آلزایمر مفید شناخته شده و گردش ضعیف خون را بخصوص در پاها تسریع می‌کند. بررسی‌های گوناگونی نشان داده است این گیاه به وسیله اتساع عروق خونی و افزایش میزان گردش خون مانع از تجمع پلاکت‌های خونی شده و در نتیجه اثرات برخی داروهای شیمیایی رقیق‌کننده خون مانند وارفارین را افزایش می‌دهد.

سنبل کوهی نیز از دیگر گل‌های با خواص دارویی است که قرن‌هاست به عنوان داروی اختلالات خواب شناخته شده است.

اگرچه داروهای گیاهی به واسطه ویژگی طبیعی بودن شان بی‌خطر به نظر می‌رسند ولی به دلایل مختلفی از جمله ناشناخته ماندن میزان مجاز مصرف، طبقه‌بندی نادرست و آزمایشات ناکافی در رابطه با عوارض جانبی آنها، ممکن است سلامتی انسان را به خطر بیندازد.

تحقیقات حاکی از آن است که مصرف بیش از اندازه از انواع گیاهان، پوست را در برابر اشعه ماوراء بنفش خورشید حساس کرده و ممکن است واکنش‌های آلرژیک را به دنبال داشته باشد.

ناراحتی‌های گوارشی، خستگی، بی‌خوابی، مسمومیت کبدی نیز از دیگر عوارضی است که به دنبال مصرف خودسرانه و بی‌رویه این قبیل گیاهان بروز پیدا می‌کند.

مثلاً مصرف بیش از اندازه سیر، زنجبیل، گیاه‌چهل سکه و یا گل مینا، خطر خونریزی را به چندین برابر افزایش می‌دهد.

به گفته دکتر رضازاده، برخی از انواع گیاهان حاوی فلزات سنگینی مانند جیوه و کادمیوم است که مصرف خودسرانه آنها در طولانی مدت عوارض جبران‌ناپذیری به دنبال خواهد داشت، بنابراین مصرف بموقع و براساس تجویز پزشک بهترین راه بهره‌گیری از خواص مفید گیاهان دارویی است.

بروز تداخل دارویی

در حال حاضر اقلام زیادی از گیاهان و داروهای گیاهی در ایران وجود دارد که ممکن است مکانیزم اثر آنها ناشناخته و یا دارای مکانیزمی شبیه به داروهای شیمیایی باشد. اما آنچه مهم شمرده می‌شود آن است که در برخی موارد حتی گیاهان نیز با برخی داروهای مورد استفاده تداخل پیدا کرده و سلامت جسمانی را به خطر می‌اندازد.

مطالعات کلینیکی نشان داده است برخی از گیاهان دارویی با انواعی از داروهای مصرفی مانند داروهای رقیق‌کننده خون، قرص‌های جلوگیری از بارداری، داروهای تجویزشده در اختلالات تنفسی، آسم و داروهای ضدافسردگی تداخل پیدا کرده و ممکن است اثربخشی آنها را کاهش داده و یا منجر به پیدایش عوارض جانبی شود.

دکتر شاهین آخوندزاده، معاون پژوهشی دانشکده علوم پزشکی ایران نیز می‌گوید: گیاهان دارویی اگرچه مزایای فراوانی دارند ولی همواره احتیاط هنگام مصرف لازم است و توصیه می‌شود در صورت استفاده از آن، حتماً تحت نظر پزشک بوده تا عوارض و تداخلی با داروی شیمیایی در حال مصرف نداشته باشد.

گاهی اوقات استفاده از یک نوع گیاه یا میوه با خواص دارویی حین مصرف داروهای شیمیایی مهم شمرده نشود درحالی که ممکن است عوارض بیشماری به دنبال داشته باشد.

به عنوان مثال آب گریپ‌فروت حداقل با ۸۰ نوع دارو تداخل ایجاد می کند و بر جذب و متابولیزه شدن بسیاری داروها تأثیر می‌گذارد. از سوی دیگر مصرف آب گریپ‌فروت با داروهای تجویز‌شده برای بیماری‌های قلبی و کاهش فشار خون تداخل ایجاد کرده و منجر به پیدایش عوارضی جدید می‌شود.

وی در ادامه می‌افزاید: اگرچه بسیاری گیاهان دارویی برای بیماری‌هایی مانند افزایش چربی و قند خون پیشنهاد می‌شود ولی باید دانست که این قبیل فرآورده‌ها در درجه اول تحت نظر پزشک و در درجه دوم به عنوان داروی مکمل پس از مصرف داروی شیمیایی به کار برده شود زیرا بسیاری از داروهای خوراکی و حتی انسولین که برای بیماری دیابت تجویز می‌شوند با اغلب گیاهان دارویی تداخل داشته و خطرناک است.

● عوارض داروهای با منشأ گیاهی

در حال حاضر، داروهای موجود در بازار به سه دسته کلی تقسیم‌بندی می‌شود. دسته اول مکمل‌های دارویی است که بدون نسخه پزشک قابل تهیه است اما مصرف آن در کنار دیگر داروها ممکن است عوارضی به دنبال داشته باشد.

دسته دوم، داروهایی است که بدون نسخه پزشک قابل تهیه بوده و عوارض چندانی به دنبال ندارد. دسته سوم ترکیباتی که فروش آن تنها با دستور پزشک مجاز است.

هر سه دسته داروی موجود در بازار ممکن است شیمیایی یا گیاهی باشد اما نکته مهم آن است که هیچکدام از آنها تفاوت عمده‌ای با یکدیگر ندارند.

در حال حاضر تصور غلطی که وجود دارد آن است که داروهای با منشأ گیاهی، عوارض کمتری داشته و کم خطرترند درحالی که این تصور درست نیست و هر دارویی حتی با منشأ گیاهی علاوه بر منافع، عوارضی نیز دارد.

به گفته دکتر آخوندزاده، اگرچه در حال حاضر چندین دارو با منشأ گیاهی برای درمان آلزایمر تجویز می‌شود ولی این بدان علت نیست که مصرف آن بدون نسخه پزشک مجاز است و عوارضی نخواهد داشت.

دکتر امیرحسین جمشیدی، دکترای گیاهان دارویی در این رابطه می‌افزاید: از آنجا که مصرف داروهای گیاهی خطر تداخل با جذب برخی مواد غذایی دارد، لذا لازم است قبل از آغاز مصرف با پزشک در رابطه با عوارض آن و نحوه مصرف مشورت شود.

نکته قابل توجه دیگر آن که، داروهای گیاهی نیز باید از مراکز فروش معتبر و یا عطاری‌هایی که مجوز پخش داشته‌اند، تهیه شود. همچنین به تاریخ مصرف، عوارض جانبی و نحوه مصرف نوشته شده روی دارو توجه شود.

به گفته دکتر آخوندزاده، مصرف برخی داروهای گیاهی غیراستاندارد، نه تنها بدن را با کمبود ویتامین‌ها و املاح روبه‌رو می‌کند بلکه با تأثیر بر برخی انتقال‌دهنده‌های شیمیایی در مغز مانند کته‌کولامین‌ها، ممکن است باعث افسردگی شدید شود. لذا داروهایی که حتی در برخی رسانه‌ها تبلیغ می‌شوند ولی مورد تأیید وزارت بهداشت نیستند، نباید مورد استفاده قرار گیرند.این در حالی است که گاهی اوقات مصرف برخی داروهای گیاهی لازم است همراه با کنترل قندخون و یا دیگر فاکتورهای خونی باشند بنابراین مراجعه منظم به پزشک و مشورت با او، بسیاری عوارض ناگوار را به حداقل می‌رساند.

● احتیاط مهمترین شرط مصرف

نعنا، آویشن، زردچوبه و فلفل جزو گیاهان دارویی هستند که در رژیم غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرند و تجربه نشان داده است که عارضه‌ای ندارند. اما با این حال گیاهانی وجود دارند که نه تنها شناخت کافی از آنها نیست بلکه تجربه‌ای در رابطه با مصرف طولانی مدت آن کسب نشده است بنابراین احتیاط اولین شرط لازم هنگام استفاده از چنین ترکیباتی است تا از تشدید یکسری بیماری‌های زمینه‌ای نیز پیشگیری شود.

دکتر رضازاده، سن را عامل مؤثری در رابطه با عوارض داروهای گیاهی می‌داند و می‌گوید: از آنجا که سیستم ایمنی بدن کودکان تا قبل از دوسالگی هنوز کامل نشده است، استفاده از داروهای گیاهی و یا گیاهان با خواص دارویی عوارض وخیمی به دنبال دارد بنابراین مصرف چنین ترکیباتی در کمتر از دو سالگی توصیه نمی‌شود. این مسئله در رابطه با افراد کهنسال نیز صادق است بطوری که به علت تضعیف سیستم ایمنی در چنین سن و سالی، افراد را نسبت به عوارض حساس‌تر می‌کند.زنان باردار نیز سومین گروه در معرض خطر محسوب می‌شوند که به دلیل فعال بودن سیستم تولید مثل، نسبت به فرآورده‌های دارویی واکنش نشان داده و خود را دچار مشکلاتی می‌کنند. همچنین ترکیبات دارویی موجود در گیاهان یا فرآورده‌های گیاهی از طریق شیر مادر به کودک منتقل شده و ممکن است عوارضی در شیرخوار به دنبال داشته باشد.تهوع، سرگیجه، کهیر و اختلالات گوارشی مهمترین علائم حساسیت به داروهای گیاهی و یا گیاهان دارویی است و در این شرایط مراجعه به پزشک ضروری است.