امان از دست این پسوند ملی

در حاشیه خبر راه اندازی موتور جست وجوی ملی

اوایل شهریورماه، خبر موتور جستجوی «یاحق» یکی از اخبار مهم فناوری اطلاعات در ایران بود. اولین بار رضا تقی پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، با بیان این که بسیاری از کشورها دارای موتور جستجوگر بومی هستند، اعلام کرد که برای جوابگویی به نیازهای داخلی، راه اندازی موتور جستجوگر ملی در برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور پیش بینی شده است. سپس هادی ملک پرست، مدیرکل تحقیق و توسعه شرکت فناوری اطلاعات ایران، ضمن اعلام آغاز فاز مطالعاتی پروژه موتور جستجوگر ملی به نام «یاحق»، توضیحات بیشتری در این زمینه ارائه کرد. اما قبل از پرداختن به جزئیات این پروژه، بهتر است نگاهی داشته باشیم به خود موضوع موتورهای جستجو و این که چه نیازی به یک موتور جستجوی بومی وجود دارد.

● موتور جستجوی وب چیست و چه کاربردی دارد؟

عبارت موتور جستجو می تواند برای موارد مختلفی به کار رود و ما در اینجا با موتور جستجوی وب سروکار داریم. یک موتور جستجوی وب یا جویشگر، برای جستجو اطلاعات در شبکه جهانی وب طراحی شده است. نتایج جستجو معمولا به صورت فهرست نتایج به نمایش درمی آید. این اطلاعات شامل صفحات وب، تصاویر، اطلاعات و سایر انواع فایل ها می شود. برخی از موتورهای جستجو اطلاعات موجود در بانک های اطلاعاتی را نیز می گردند. برخلاف دایرکتوری های وب، که توسط عامل انسانی نگهداری و به روزرسانی می شوند، موتورهای جستجو با روش های الگوریتمی یا ترکیبی از روش الگوریتمی و عامل انسانی کار می کنند. صفحات وب توسط یک پوینده وب (که به آن اسپایدر یا عنکبوت هم گفته می شود) در موتور جستجو ذخیره شده و زمانی که کاربر کلمه یا عبارتی را وارد می کند، از میان صفحات ذخیره شده، آن هایی که بیشترین هم خوانی را با مورد جستجوشده دارند، به نمایش درمی آیند.

از اوایل سال ۱۹۹۳ با افزایش میزان اطلاعات موجود در اینترنت، نیاز به ابزاری برای جستجو در این اطلاعات و یافتن محتوای مورد نظر احساس شد. اولین موتور جستجویی که راه اندازی شد، Aliweb نام داشت که به صورت بسیار ساده به کاربران این امکان را می داد که محل فایل های اصلی سایت هایشان را برای جستجوی دیگر کاربران در این سایت وارد کنند. سال های بعد موتور جستجوهای بهتری مانند Lycos، آلتاویستا و Excite شروع به کار کردند اما مهم ترین اتفاق در این عرصه، ظهور گوگل بود که از سال ۱۹۹۸ به میدان آمد. این موتور جستجو امروزه پربیننده ترین سایت در جهان شناخته می شود و تقریبا نام موتور جستجو با نام گوگل مترادف شده است. بعد از گوگل که این روزها حدود ۸۵ درصد سهم بازار موتورهای جستجو را در اختیار دارد، یاهو، بایدو، بینگ (جستجوگر مایکروسافت)، Ask و AOL قرار گرفته اند. به علت افزایش باورنکردنی اطلاعات در وب، تقریبا همه کاربران به استفاده از موتورهای جستجو نیاز دارند. برای ماندن در این بازار رقابت نیز سایت ها تلاش می کنند هر روز امکانات تازه تری به موتور جستجو بیفزایند یا به بهینه سازی فرایند نمایش نتایج بپردازند.

● پیشرفت موتورهای جستجو

آنچه در مورد نحوه عملکرد موتورهای جستجو گفته شد، پایه و اساس آن بود. امروزه موتورهای جستجو برای آن که بهترین نتایج را به کاربران نمایش دهند، از الگوریتم ها و فرمول های بسیار پیچیده ای استفاده می کنند. به عنوان مثال، گوگل از یک الگوریتم انحصاری به نام پیج رنک یا رتبه صفحه استفاده می کند. به طور خلاصه پیج رنک، ارزش و امتیاز یک صفحه وب یا محتوای موردنظر را با پارامترهای مختلف مثل این که چقدر از طرف منابع معتبر و مهم به آن ارجاع داده شده و... تعیین می کند. پیج رنک یک صفحه با عدد از صفر تا ۱۰ مشخص می شود و هرچه پیج رنک یک صفحه بالاتر باشد شانس بیشتری برای قرارگرفتن در رتبه های اولیه نتایج جستجو دارد. در طول سال های گذشته گوگل همواره پارامترها و فاکتورهای جدیدی به فرمول پیج رنک افزوده که نمایش نتایج را دقیق تر کند.

گفته می شود در الگوریتم پیج رنک بیش از ۲۰۰ فاکتور مختلف تاثیر دارد. یاهو و برخی دیگر از موتورهای جستجو نیز الگوریتمی خاص خود دارند.همچنین برای بهینه سازی نتایج، موتورهای جستجو اطلاعاتی نظیر این که شما روی کدام نتایج کلیک کرده اید و... را نیز ذخیره می کنند. به این ترتیب مثلا کاربری که در مورد موضوعات مختلف به سایتی مانند ویکی پدیا اعتماد دارد و روی نتیجه نمایش داده شده از این سایت کلیک می کند، در دفعات بعدی ویکی پدیا را در رتبه های بهتری خواهد دید. همین طور به مرور زمان و با گزارش کاربران، سایت های ویروسی و سایت هایی که ممکن است به رایانه کاربر آسیب برسانند، از نتایج حذف می شوند و به عبارتی در لیست سیاه قرار می گیرند. این بهبود و اصلاح نتایج جستجو، فرایندی مداوم است که هر روز به بهترشدن یک موتور جستجو کمک می کند. همین باعث شده که موضوع SEO یا بهینه سازی موتورهای جستجو در سال های اخیر مورد توجه صاحبان سایت ها قرار گیرد و آنها تلاش کنند با روش های مختلف، در رتبه های بهتری در موتورهای جستجو قرار بگیرند.

● اساسا چه نیازی به موتور جستجوی بومی هست؟

حال پس از آشنایی مختصری با موتورهای جستجو، می توان وارد این موضوع شد که با وجود سایت های جهانی و قدرتمندی مثل گوگل و یاهو، چه نیازی به موتور جستجوی ملی وجود دارد؟ ملک پرست در تشریح اهداف راه اندازی یاحق، از مواردی مانند تسهیل در ارائه خدمات سریع دستگاه های دولتی و اجرایی به مردم، کاهش هزینه ها، عدم انتقال اطلاعات کاربران به خارج از کشور و... نام برده است. در واقع این اولین بار نیست که برای دسترسی به اهداف بالا و مشابه آن، یک موتور جستجوی بومی در کشوری راه اندازی می شود.

هرچند گوگل نسخه های مختلف به زبان های زیادی از جمله فارسی دارد، اما پیش از این در برخی کشورها مانند چین، فیلیپین، استرالیا، کره جنوبی، ژاپن، هند، ایسلند، امارات متحده عربی، مجارستان، اسلوونی، روسیه، پرتغال، آنگولا، موزامبیک، سوییس، نروژ، سوئد، جمهوری چک و کانادا نیز موتور جستجوهای بومی راه اندازی شده اند. البته در همین ابتدا یک تفاوت بزرگ میان این موتور جستجوهای بومی با شکل ایرانی اش وجود دارد. یاحق یک پروژه دولتی است که از طرف وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات پیگیری می شود؛ در حالی که در پروژه های مشابه در دیگر کشورها، اغلب پروژه هایی خصوصی بوده اند. همچنین در برخی از این سایت ها از همکاری موتور جستجوهای بزرگ مانند گوگل و یاهو نیز استفاده شده، در حالی که یاحق قرار است یک پروژه کاملا مستقل باشد. در اینجا برای نمونه به سراغ یکی دو تا از این موتورهای جستجوی بومی می رویم.

سایت Naver.com محبوب ترین درگاه جستجو در کره جنوبی است. Naver در اینجا جوینده وب معنی می دهد. این سایت که در ژوئن ۱۹۹۹ توسط تعدادی از کارمندان سابق شرکت سامسونگ راه اندازی شد، امروزه ۷۰ درصد سهم بازار موتورهای جستجو در کره جنوبی را در اختیار دارد، در حالی که گوگل تنها ۲ درصد بازار را در این کشور تصاحب کرده است! Naver از موتور جستجوی ویژه خود استفاده می کند و ابتکاراتی مانند Knowledge Search داشته که بعدها در بخش Answers یاهو دیده شد. امکانات و ابزارهای مختلفی مانند اخبار، بازی، در کنار موتور جستجو در Naver عرضه شده است که برای کره ای ها کاربردی و مفید است. در سال ۲۰۰۹ نسخه ژاپنی Naver نیز عرضه شد که اولین حرکت آن ها برای بازارهای خارج از کره جنوبی بود.

در حال حاضر طبق آمار سایت معتبر الکسا، Naver پربیننده ترین سایت اینترنتی در کره جنوبی است و در رده ۲۱۹ پربیننده ترین سایت ها در جهان قرار دارد. Naver رقبایی مانند Daum نیز دارد که تلاش می کنند با ارائه خدمات بهتر، کاربران را به سوی خود جذب کنند. اما در ابتدای مطلب از تعدادی از موتور جستجوهای مطرح نام بردیم که بایدو نیز در میان آن ها بود. بایدو یک موتور جستجوی بومی با بیش از ۶۰۰۰ کارمند در چین است که با ارائه خدمات به جمعیت بسیار زیاد این کشور، موفق شده پربیننده ترین سایت چین و ششمین سایت پربیننده جهان باشد. همچنین بایدو در کشورهای کره جنوبی، الجزیره، تایوان و هند نیز به ترتیب دارای مقام ۶، ۷، ۱۰ و ۸۸ در فهرست پربیننده ترین سایت هاست. بایدو طبق نظر مسوولان دولت چین، تعدادی از سایت ها و موضوعات را سانسور می کند. بنابراین موتور جستجوی بومی مبحث تازه ای نیست و قبلا نیز وجود داشته است، اما آیا تاکنون تلاش هایی مشابه برای ایران صورت پذیرفته است؟

● موتور جستجوی فارسی

این درست است که عبارت موتور جستجوی ملی با نام «یاحق» اولین بار در شهریورماه امسال مطرح شد، اما پیش از این نیز موتور جستجوهای فارسی مختلفی وجود داشته است. یکی از قدیمی ترین آن ها، پارسیک به نشانی parseek.com است که از اردیبهشت ۱۳۸۱ راه اندازی شده و در حال حاضر در رده ۹۹ پربیننده ترین سایت ها در ایران قرار دارد که نشان می دهد از آن استفاده زیادی می شود. این سایت امکانات دیگری چون اخبار، فرهنگ لغات و نرخ ارز نیز دارد.موتور جستجوی بعدی، ریسمون به نشانی rismoon.com است که عنوان «نخستین موتور جستجوی مستقل پارسی» را یدک می کشد و امکان جستجو در وب، اخبار، اطلاعات ۱۱۸ و شعر و ادب را در کنار تقویم، تبدیل تاریخ و فرهنگ فارسی معین فراهم می کند. این سایت هنوز در مرحله آزمایشی قرار دارد و در مقایسه با دیگر سایت های جستجوی فارسی، کاربران چندانی را به سوی خود جذب نکرده است.سایت بعدی، جس جو است که در نشانی jasjoo.com قرار دارد. جس جو که در رده ۲۴۹ پربیننده ترین سایت ها در ایران است ابزارهای تازه ای مانند تحریر آنلاین نستعلیق را به کاربرانش عرضه می کند.

همچنین از سایت های دیگری چون قطره به نشانی ghatreh.com و امروز به نشانی today.ir نیز نام برد که هرکدام کاربران خاص خود را دارند. به نظر می رسد که اگر قرار است «یاحق» موتور جستجویی مشابه آن چیزی باشد که در نمونه های موفق جهانی می بینیم، می توان با استفاده از همین تلاش های ذکر شده یا حمایت از آن ها به نتایج مطلوبی رسید. اما بخش مهمی از کارکرد این موتور جستجو که قرار است مرتبط با خدمات دستگاه های اجرایی و دولتی باشد، در مواردی که نام برده شد محقق نشده اند و این شاید بزرگترین وجه تمایز موتور جستجوی یاحق با تجربه های پیشین در این زمینه باشد. این نکته نیز قابل ذکر است که اساسا موتور جستجو کاری بزرگ و سخت است و راه اندازی و بهبود و به روزرسانی مداوم آن نیازمند برنامه ریزی و پیش بینی علمی است که امید است در این طرح و مشابه آن مورد توجه قرار گرفته باشد.

● نتیجه گیری

با توجه به آنچه گفته شد به نظر می رسد تلاش های صورت گرفته در راستای موتور جستجوی فارسی چندان مطلوب نبوده و باید کار تازه ای انجام شود. اما این موتور جستجو قرار است در اینترانت کشوری و با هدف ارائه راحت تر خدمات دستگاه اجرایی و دولتی راه اندازی شود که قطعا پاسخگوی تمامی نیازهای کاربران فارسی زبان نخواهد بود. در واقع بخشی از نیازهای کاربران که مرتبط با دستگاه های مختلف در کشور می شود با این موتور جستجو پاسخ داده خواهد شد و با این تعریف، این موتور جستجو کارکردی مشابه آنچه در کشورهای دیگر مثال زدیم نخواهد داشت. ولی اگر این موتور جستجو با افزایش سطح فعالیت خود بتواند پاسخگوی طیف وسیع تری از نیازهای کاربران باشد و در میدان رقابت با غول هایی مانند گوگل و یاهو قرار گیرد، می تواند با امتیازاتی چون هزینه دسترسی کمتر، توجه ویژه به نیازهای کاربر فارسی زبان و... به یک طرح موفق تبدیل شود.

نویسنده: بابک هزاوه