گندم بریان شهداد, کره ماه زمین

سفری به کرمان

جذابیت تنها با کنتراست یا تباین است که نمایان می‌شود؛ پدیده‌ای که ایران را به واقع سرزمینی با جذبه‌های خاص خود کرده است. شاید پدیده‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی پرکنتراست ایران‌زمین، متاثر از جغرافیای تند و تیز آن است. به عنوان نمونه گرم‌ترین نقطه زمین در گندم بریان کویر لوت با دمایی افزون بر ۶۷ درجه سانتیگراد در سایه تابستان و قله همیشه برفی جوپار تنها ۱۵۰ کیلومتر فاصله دارند. یا شهرستان قلعه گنج برخلاف نامش یکی از فقیر‌ترین مناطق ایران است و در استانی واقع است که پسته و فرش، از ارزشمند‌ترین محصولات صادراتی ایران در آن تولید می‌شود. از این نمونه‌های تباین زشت و زیبای استان کرمان که بگذریم، «کلوت»‌های کرمان، عارضه کلوخی که بر اثر فرسایش آبی و بادی و طی هزاران سال شکل گرفته‌اند، زیبایی منحصربه‌فردی است که شاید در سراسر جهان، تنها در امریکا نمونه‌اش را بتوان یافت؛ جذبه‌ای است که گذار ما را به کرمان انداخته است. غرایبی طبیعی که گویی موجوداتی چون بنی‌بشر در ساختمان آن دخیل بوده‌اند. قطعات عظیم شنی که طبقه‌طبقه برهم قرار گرفته‌اند و در تلالو طلایی آفتاب غروب، سرخ سرخ شده‌اند. دالان‌هایی هم که میان این کلوت‌ها واقع‌اند، سراسر زیبایی وهم‌‌گونه‌ای آفریده‌اند که اندیشه‌ای توام با ترس را در دل آدمی می‌پروراند. حقیقتاً احساس نزدیکی به مرز عالم به آدمی دست می‌دهد (البته اگر با تورهای شلوغ و پلوغ و مملو از رنگ‌رنگ آدمی‌زادگان شاد و شلوغ همراه نباشید و باد پلاستیک باقی مانده گردشگران پیش از شما را به صورت‌تان نکوبد).

پیشتر گرم‌ترین نقطه زمین دره مرگ صحرای آریزونای امریکا با دمای ۶۳ درجه ثبت شده بود اما دکتر پرویز کردوانی (۱۳۱۰) کویر‌شناس مشهور و بنیانگذار مرکز تحقیقات کویری و بیابانی دانشگاه تهران اثبات کرده است که گندم بریان در بیابان لوت با دمایی بیش از ۶۷ درجه سانتیگراد در سایه، گرم‌ترین نقطه کره خاکی است. منطقه گندم بریان که در دشت لوت در ۸۰ کیلومتری شهداد و در شرق رود بیرجند قرار گرفته، منطقه‌ای با پوشش آتشفشانی است و همین پوشش سیاه آتشفشانی موجب بالا رفتن شدید گرما در این منطقه می‌شود. همچنین گندم بریان پست‌ترین منطقه داخلی ایران است و این موضوع نیز از دیگر دلایل گرمای شدید آن است.

دکتر کردوانی معتقد است در گندم بریان، در منطقه‌ای به ‌طول ۲۰۰ و عرض ۱۵۰ کیلومتر، هیچ موجود زنده‌ای زندگی نمی‌کند و شرایط به‌ گونه‌‌ای است که امکان زیست هیچ گیاه یا حیوانی وجود ندارد. گواه او بر این مدعا این است که در پژوهش‌های خود مشاهد‌ه‌ کرده است که گاو و گوسفند مرده‌ای که توسط کامیون‌های عبوری در گندم بریان رها شده بودند، تجزیه نشده و نگندیده بودند بلکه فقط در اثر حرارت خورشید خشک شده بودند و این موضوع نشان می‌دهد در این منطقه حتی باکتری هم امکان حیات ندارد. اینچنین است که کردوانی معتقد است: «کویر لوت، کره ماه زمین است.» شاخصه‌ای که به تنهایی کافی است تا انسان‌های بسیاری را راغب کند برای دیدن و لمس کردن این خشونت داغ طبیعی، هرچند گرمای منحصر به‌ فرد تنها شاخصه کویر شهداد نیست. کرمان با در بر گرفتن بخش عمده‌ای از دشت لوت مهد شگفتی‌های کویری است؛ شهر افسانه‌ای کلوت‌ها و مرتفع‌ترین هرم‌های ماسه‌ای دنیا.

شهداد، شهر زیبا و مملو از نخلستان‌های سرسبز در ۷۰ کیلومتری شمال شرق کرمان و غرب کویر لوت واقع است؛ شهری که انگار سرسبزی و طراوتش میان هیچستان کویر دوچندان شده و کاریز (قنات) این ابتکار ایرانی در دل داغی و خشکی بی‌نهایت کویر، زندگی و سرزندگی ساخته است.

از شهداد که به سمت شمال و اندکی شرق خارج می‌شوی و پس از گذران ۴۰ کیلومتر و پشت سر گذاشتن ‌ده سیف، آخرین روستای تاب‌آورده در مواجهه با کویر و تقریباً متروک شده اکنون، ‌زیبایی بی‌حد و حصر «کلوت»‌ها نمایان می‌شود. ستون‌های وسیع با طیف رنگی کرم‌رنگ روشن تا قهوه‌ای تیره و سوخته که همدستی درازمدت آب و باد و خاک (ماسه) آنها را لایه‌لایه ساخته است. در کمترین فاصله شهر افسانه‌ای کلوت‌ها، کمپ کویری شهداد واقع است؛ کمپی زیبا که آلاچیق‌های حصیری و گنبدی‌شکل آن، مکان بسیار مناسبی است برای اتراق و شب‌مانی و دیدن آسمان شب و پرستاره کویر. البته محلی است بسیار سرد در شب‌های زمستان که معمولاً پس از پاییز فصل کویرگردی است و بدون ‌کیسه‌‌خواب مناسب و عادت به ماندن در سرما، برخلاف اهل طبیعت اصلاً شب خوبی را در زمستان سپری نخواهید کرد. اما اگر با طبیعت و سرما و گرمای آن انس داشته باشید، کمپ کویری شهداد محل بسیار جذابی است که در عین وجود سرپناه و آب و امکانات بهداشتی، لذت بودن در دل طبیعت را به هیچ عنوان از دست رفته نخواهید دید.

ساخت کمپ شهداد شاید نسبت به کاربردی که دارد، هزینه چندانی هم نداشته است (جدی‌ترین هزینه ساخت آن شاید رساندن برق و حدود ۲۰ کیلومتر کابل‌کشی باشد) اما کاری بسیار پسندیده است که کمتر نمونه آن را می‌توان در حوزه گردشگری ایران یافت. هم موجب رفاه و لذت مسافران است هم عاملی است برای حفظ محیط‌زیست از آلودگی‌هایی که حضور بی‌برنامه آدمی در طبیعت موجب می‌شود.

این کمپ با ۴۰ نفر ظرفیت برای ‌پذیرایی رایگان از گردشگران حدود ۲۰ کیلومتر با کلوت‌ها فاصله دارد و با طی جاده آسفالته شهداد به نهبندان می‌توان از کمپ به کلوت‌ها رسید. فراموش نکنید پیاده‌روی در کویر و میان کلوت‌ها را طوری برنامه‌ریزی کنید که حتماً یک غروب آفتاب را آنجا باشید تا در نور مناسب، زیبایی بی‌حد کلوت‌ها را تجربه کنید. اجرای تابستانی یا در فصول گرم سال این برنامه ماجراجویی واقعی است و عاری از خطر نیست. تقریباً در فصل‌های تیر و مرداد اصلاً کسی به کمپ کویری شهداد رفت و آمد ندارد. بهترین زمان برای اجرای این برنامه پاییز و زمستان است و برای رهایی از سرمای شب‌های کویر می‌توان ماه‌های نخستین پاییز یا ماه پایانی زمستان را انتخاب کرد. رود شور، تنها رودخانه دائمی اعماق کویر لوت، غریبه دیدنی دیگری است که برخلاف شگفتی و غریبی‌اش برای ما، قرابت ملموسی با کویر دارد و ۲۰۰ کیلومتر مسیر پرپیچ و خمی از رشته‌کوه‌های شمال غرب بیرجند طی می‌کند و به گود نمک سر یا معدن نمک شهداد می‌ریزد. آب این رود بسیار شور است چنان‌ که هر چه به چاله مرکزی لوت نزدیک‌تر می‌شوی گویی به جای آب، ماست در آن جاری است و کناره‌های آن بلورهایی از نمک پدیدار است؛ بلورهای زیبای نمک که اشکال هندسی مختلف دارد و قابل استحصال است. شهداد نیزخود شهری دیدنی است. از آثار تاریخی شهداد می‌توان از «پیربابا مسافر»، قلعه‌های «چغوکی»، «رموک» و «کهنه»، «بقعه امامزاده» و آب‌انبارهای این شهر نام برد. برای اجرای برنامه کویر شهداد اگر دیدار از کرمان و ماهان را هم جزء برنامه خود بگنجانید، دست‌کم باید چهار روز زمان صرف کنید.

محمد قدمعلی