لزوم اجتناب از اسراف در انفاق

اعتدال و میانه‌روی، اصلی است که حتی در امر مستحب انفاق که به شدت مورد تاکید اولیاء دین قرار گرفته، نیز جاری است و کسی حق ندارد با زیاده روی در آن به نیازمندی‌های ضروری خود و خانواده‌اش …

اعتدال و میانه‌روی، اصلی است که حتی در امر مستحب انفاق که به شدت مورد تاکید اولیاء دین قرار گرفته، نیز جاری است و کسی حق ندارد با زیاده روی در آن به نیازمندی‌های ضروری خود و خانواده‌اش پشت کند و آنان را در مشقت و سختی بیندازد. در حقیقت نباید اسراف کرد تا بتوان انفاق نمود و در انفاق نیز نباید از حد اعتدال خارج شد، تا این که اولا از عهده وظایف مالی در برابر اهل و عیال برآمده و ثانیا باز هم بتوان از مال خویش در موارد دیگر بهره جست. بنابراین، پرهیز از اسراف در غیر انفاق، برای تمکن از اصل انفاق است و پرهیز از آن در انفاق، برای تمکن از آن، در موارد ضروری‌تر است.

قرآن و اسراف در انفاق: خداوند سبحان در سه آیه از قرآن کریم، از این نوع اسراف نهی به عمل آورده است:

۱) “و آتوا حقه یوم حصاده و لا تسرفوا ان الله لا یحب المسرفین؛ حق زراعت را روز درو بپردازید و اسراف نکنید، همانا خداوند مسرفین را دوست ندارد”(انعام/ آیه ۱۴۱)

مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه می‌نویسد: “لاتسرفوا؛ یعنی تمام آن را صدقه ندهید که برای اهل و عیالتان چیزی باقی نماند، آن گونه که (ثابت بن قیس) عمل کرد؛ زیرا او محصول پنجاه درخت خرما را چید و تمام آنرا صدقه داد و چیزی از آنرا برای عیالش به خانه نبرد(۲.)

۲) “و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما؛ بندگان خدا کسانی‌اند که وقتی انفاق می‌کنند، نه اسراف می‌نمایند و نه بخل می‌ورزند و حد میانه را در آن رعایت می‌کنند”(فرقان/آیه۶۷)

۳) قرآن کریم می‌فرماید: “و لا تجعل یدک مغلوله الی عنقک و لا تبسطها کل البسط فتقعد ملوما محسورا؛دستت را بسته به گردن خود قرار مده (یعنی بخل مورز) و آن را به تمامی باز نکن، تا در نتیجه بنشینی در حالی که ملامت شوی و دستت از همه چیز کوتاه شود”(اسراء،آیه۲۹.)

مرحوم طبرسی ذیل این آیه نقل می‌کند: “زنی پسرش را به حضور رسول گرامی (ص) فرستاد و گفت: به پیامبر بگو: مادرم از شما زرهی می‌طلبد و اگر فرمود: اکنون چیزی در نزد ما نیست، بگو: مادرم جامه شما را می‌خواهد. آن پسر آمد و آنچه مادرش گفته بود به عرض رسول گرامی رساند و آن حضرت نیز لباس خود را در آورده و بدو دادند. پس از این ماجرا آیه مذکور نازل شد. گفته شده که نبی اکرم بعد از این واقعه در خانه باقی ماند و جامه‌ای که خود را با آن بپوشاند، نداشت و لذا نتوانست از منزل خارج شده، برای نماز به مسجد برود و از این رو کفار حضرت را ملامت کردند و گفتند: محمد مشغول خواب شده و از نماز غفلت کرده است”(۳.)

روایات و فواید میانه‌روی در انفاق: با مراجعه به روایات،می‌توان دریافت که اعتدال در انفاق، دارای دو فائده است که می‌توان آنرا به عنوان فلسفه این حکم تلقی کرد.

الف) باقی ماندن تمکن مالی برای انفاق‌های دیگر. در روایتی حضرت رضا (ع) فرمودند: “پدرم می‌فرمود: از اسراف وقت چیدن محصول این است که شخص با دو دست انفاق کند و هر دو کفش را پر نماید. و پدرم اگر می‌دید یکی از خدمتگزاران با دو کف پر، صدقه می‌دهد بر او بانگ می‌زد که با یک دست عطا کن و قبضه‌ای بعد قبضه بده”(۴.) در این روایت ظاهرا مقصود حضرت از “قبضه‌ای بعد قبضه بده” آنست که تمام آنچه می‌خواهی انفاق کنی، به یک نفر مده؛ بلکه به اندازه رفع ضرورت بدو عطا کن تا بتوانی به دیگران نیز کمک کرده، از آنان هم رفع نیاز نمایی. از این حدیث شریف استفاده می‌شود که از مهم‌ترین فواید و ثمرات رعایت اعتدال در انفاق، باقی ماندن توانایی مالی جهت کمک به دیگر نیازمندان و امکان دستگیری از آنهاست.

ب) وجود تمکن مالی برای تامین نیازمندی‌های شخصی و خانوادگی که در اسلام امری واجب شمرده شده است. حضرت امام باقر(ع) فرمودند:”شخصی از انصار دارای مزرعه‌ای بود. هرگاه محصول آن را جمع می‌نمود، تمام آنرا صدقه می‌داد و خود و عیالش تهیدست می‌ماندند. سپس خداوند این عمل را اسراف قرار داد”(۵.) از امام صادق (ع) نیز روایت شده: “اگر شخصی دارای سی یا چهل هزار درهم مال باشد و بخواهد چیزی از آن برای خود باقی نگذارد و همه آنرا در راه خیر به مصرف برساند و این کار را انجام دهد و تهیدست بماند، از آن سه کسی خواهد بود که دعایشان مستجاب نمی‌شود. راوی می‌گوید: به حضرت عرض کردم: آنها چه کسانی هستد. حضرت فرمودند: یکی از آنها شخصی است که دارای مال و ثروتی باشد و همه آن را در راه صحیحی انفاق کند، بعد بگوید: پروردگارا به من روزی عنایت فرما، که در جواب گفته می‌شود: آیا قرار ندادم برای تو راهی به طلب روزی؟”‌(۶.)

به کوشش: مهدی امینیان

پی‌نوشتها:

-۱ سید مهدی موسوی کاشمری، پژوهشی در اسراف، بوستان کتاب، صص۲۱۲ -۲۰۳

-۲ مجمع‌البیان، ج۴‌، ص۳۷۵‌

-۳ همان، ج۶‌، ص۴۱۱‌

-۴ وسائل‌الشیعه، ج۶‌، باب ۱۶ از ابواب زکات غلات

-۵ همان

-۶ همان، ج۶‌، باب ۲۳ از ابواب صدقه