زرتشت و کورش در احادیث و اساطیر اسلامی

نگارنده این بحث را جای دیگری هم انجام داده و بار دیگر آن را مطرح می نماید تا زوایای پنهان دیگری از آن مورد کند وکاو قرار گیرد

نگارنده این بحث را جای دیگری هم انجام داده و بار دیگر آن را مطرح می نماید تا زوایای پنهان دیگری از آن مورد کند وکاو قرار گیرد: آصف (برگزیده) پسر برخیا (مرد سفید و زرین اندام) که در رابطه با سلیمان و ملکه بلقیس (پرگیس) وزیر سلیمان (مرد صلح) به شمار رفته است همان سپیتاک (فرد سفید و پاک) پسر سپیتمه (سفید رخسار) است که در مقام داماد و پسر خوانده کورش و بنا به روایتی دیگر برادر خوانده وی بوده است. همان کورش که مزارش به درستی مادر سلیمان (در واقع ماذار سلیمان یا همان مزار سلیمان/سلیمان فارسی) خوانده میشود. کتسیاس سپیتاک پسر سپیتمه را در رابطه با لشکرکشی کورش به مملکت سکائیان خورشیدپرست ماساگت (پرستندگان توتم گوزن) در ماوراء النهرتحت نام امرگوس (پادشاه بی مرگ یا پادشاه سکائیان برگ هئومه= دری ها-تاجیکان/دربیکان-دروپیکیان) ذکر کرده است که با فیلان هندی به کمک وی شتافته بود.

نام ملکهً اساطیری ماساگتها یعنی تومیریس (پرگیس) که گویا کورش از وی خواستگاری کرده و به سبب آن جنگ در گرفته بود دقیقاً مترادف بلقیس (بُل-گیس، پُرگیس) است. این نام را می توان در اساس به معنی خورشید پرتو افشان یا ملکه شنزارهای سیاه (به ترکی قراقوم) گرفت. کتسیاس طبیب مورخ یونانی دربار پادشاهان میانی هخامنشی میگوید که کورش بعد از جنگ با آمرایوس (خورشید بیمرگ خدای قبیله ای ماساگتها/ آلانها) و زخمی شدن در این نبرد، تخت سلطنت را به پسر ارشدش کمبوجیه و حکومت نواحی شرقی امپراطوری هخامنشی را به پسر کوچکش تنائوکسار (بزرگ تن، وه یزداته بردیه)، حکومت گرگان را به برادر خود (در واقع برادر خوانده خود) مگابرن (ویشتاسپ پسر بزرگ سپیتمه) و حکومت دربیکان در سمت بلخ را به داماد و پسر خوانده سپیتاک پسر سپیتمه واگذار کرد- که این به گفته هرتسفلد "همان زرتشت (مرد زرین اندام) فرمانروای روحانی بلخ است که در جنوب قفقاز زاده شده و از سوی کورش برای حکومت به سمت دربیکان بلخ بر گماشته شده بود" که در تاریخ عهد کمبوجیه و داریوش اول تحت عنوان گائوماته بردیه (مرد درشت اندام دانای سرودهای دینی) ظاهر میشود.

کتسیاس میگوید که کورش به پسران خود سپرد که مطیع مادرشان باشند (گرچه هرودوت گوید که مادر ایشان کاساندان، قبل از فوت کورش در گذشته بود.م.) و با آمُرگس (بیمرگ، سپنداته/اسفندیار رویین تن اساطیری، سپیتاک بردیه/زرتشت) که خدمت های بزرگی به او کرده بود، دوستی محکم داشته باشند (اشاره است به نیابت سلطنت گائوماته بردیه هم از جانب وه یزداته بردیه سنگین وزن و کمبوجیه در هنگام سفر جنگی چهار ساله وی به مصر). بعد خواست که در پیش او برادرها و خویشاوندان دست دوستی و برادری و اتحاد به یکدیگر بدهند، دعا کرد در بارهً آنهایی که در دوستی ثابت اند و نفرین فرستاد به آنهایی که از قول خود تخلف می کنند. پس از آن کورش (فریدون اساطیری شاهنامه= کشورگشای هخامنشی خوشنود گر جهانیان) در گذشت. در اساطیر ایرانی نامهای مگابرن ویشتاسپ ، کمبوجیه و وه یزداته بردیه و سپیتاک زرتشت به صورت سلم (مرد سلیم یا مربوط به سرور بزرگ قوم سلم)، تور (وحشی و بد خلق) و ایرج (نجیب) ذکر شده اند که در عنوان ایرج، برادر خواندگان متحد و متفق وه یزداته بردیه و گائوماته بردیه (سپیتاک زرتشت) با هم اشتراک داشته اند.

نامهای اساطیری کتایه (مربوط به سرزمین و کشور) و برمایه (پرمایه و تنومند) هم که در مقام برادران فریدون (=هخامنشی) قرار گرفته اند، کسی جز همین برادران کمبوجیه و بردیه نیستند. ایشان خطایی برابر هم مرتکب نشده بودند، تنها شایعه مرگ کمبوجیه در مصر باعث شد که برادر خوانندگان وه یزداته بردیه و گائوماته بردیه در سمت فیروز آباد فارس با هم دیدار کرده و گائوماته بردیه رسماً اداره امور امپراطوری هخامنشی را به عهده گیرد؛ داریوش سیاس دروغگوی بزرگ و توطئه گر و کودتاچی و کشنده پسران و داماد کورش در این باب برای توجیه کودتای اشرافی خود صرفاً شایعه موفقیت آمیز بردیه راستین و دروغین را ساخته و به خورد مردم و تاریخ داده است.

آصَفِ‎بن ‎بَرْخِیا (در عبری، آساف‎بن ‎برخیا) ، وزیر یا کاتب یا ندیم حضرت سلیمان، تقریباً در همه روایات و داستانهایی که ضمن آنها از این شخصیت نیمه تاریخی ـ نیمه‎افسانه‎ای یادی به میان آمده، به آیه ۴۰ از سوره ۲۷ (نمل) اشاره شده است: سلیمان از یاران پیرامون خویش خواست که پیش از وارد شدن ملکه سبا تخت او را در پیشگاه وی حاضر آورند و یکی از ملازمان او گفت که در یک چشم برهم زنی، به نزد تو می‎آورم» (نمل/۲۷/۴۰)، مفسران قرآن درباره کسی که چنین پیشنهادی داده بر یک قول نیستند.

برخی او را جبرئیل و یا فرشته‎ای دیگر دانسته‎اند و گروهی آدمیزاده پنداشته‎اند: ابن‎عبّاس وی را آصف‎بن ‎برخیا دانته که بر اسم اعظم آگاهی داشته است (طبری ۱۹/۱۰۳؛ فخر رازی ۴/۱۹۷؛ رازی ۴/۱۶۳، ابوالفتوح رازی سمعیابن‎ میکیا را بر تبارنامه او می‎افزاید). ابن‎مسعود گوید وی خضر(ع) بوده است (رازی؛ فخر رازی، همانجایها). قناده فقط به «مردی از آدمیان» (فخر رازی) که نامش تملیخا بود (رازی) اشاره می‎کند. ابن‎زید نیز گوید: «وی مردی نیکوکار بود از جزیره‎ای در دریا» (رازی و فخر همانجایها). مجاهد نام او را مِسْطح اسطوح ـ اسطوم و یا اسطوس ـ ذکر کرد (رازی، ۴/۱۶۴؛ قس: فخر رازی، ۴/۱۹۷؛ اکثر این روایات در طبرسی، ۵/۶-۲۲۵، میبدی، ۷/۲۲۲ و دیگران آمده است).

سیوطی در فصل «مبهمات قرآن» (۴/۱۰۴) چند نام دیگر بر نامهای بالا افزوده است: ذوالنور، بلخ، ضبّه نیای بزرگ قبیله ضبه (نیز نکـ میبدی، ۷/۲۲۲). طباطبایی (۱۵/۳۶۳) گفته‎هایی را که درباره هویت او روایت شده، موجه نمی‎داند. ولی بیشتر مفسران، این مرد را آصف‎بن‎ برخیا وزیر و مؤتمن و دوست سلیمان و به قولی وزیر، کاتب و معلم روزگار کودکی او دانسته‎اند که اسم اعظم خدا را می‎دانسته است و چون حق را بدین نام می‎خوانده، دعایش اجابت می‎شده است. لاهیجی (۳/۴۲۴)، ضمن تصریح بدین نکته که «در احادیث اهل بیت علیهم‎السلام متکثّرالورود است که آن کس آصف برخیا بوده» می‎گوید در پاره‎ای از منابع اسلامی مانند مهج‎الدعوات و عیون اخبارالرضا آمده است که برخی از اولیای دین مانند امام موسی کاظم(ع) خدای را به نام اعظمش که آصف او را بدان می‎خوانده، خوانده‎اند. مؤیّدِ گفته لاهیجی روایات وارد در برخی تفاسیر درباره چگونگی دعای آصف برخیاست. قرطبی (۱۳/۲۰۴) از عایشه نقل می‎کند که پیامبر(ص) گفت: دعایی که آصف ضمن آن خدای را به اسم اعظمش خواند «یا حیُّ یا قَیُّومُ» بود، ولی راویان دیگر مانند زهری و مجاهد آن دعا را به گونه دیگری نقل کرده که حضرت امام علی‎النقی(ع) به برادر خود موسی‎بن‎ محمد گفت: اشاره حق تعالی در آن آیه (نمل/۲۷/۴۰)، به آصف برخیا بوده است.

در پاره‎ای مآخذ آصف نام یکی از مغنیان داوود، و در برخی دیگر دوست سلیمان معرفی شده است. در کتاب مزامیرِ عهد عتیق، مزمور پنجاهم، به نام آساف است. که به قول بعضی، تنها برای چند مزمور از مزامیر آهنگهایی ساخته است، اما روشن نیست که این همان آصف برخیاست یا کسی دیگر.

در دایره‎المعارف جودائیکا مدخل جداگانه به عنوان آصف یا آساف برخیا نیامده و فقط در ۲ جا ضمن شرح موضوعات دیگر، بدین نام اشاره شده است. نکته درخور توجه به اینکه هیچ یک از این ۲ اشاره در ضمن گزارش احوال حضرت سلیمان طبق مآخذ مورد اعتماد یهیودیان نیست، بلکه آنجا که در شرح داستان ملکه سبا بر پایه روایات اسلامی سخن می‎گوید، می‎افزاید: «سلیمان به اشاره رایزنانش تصمیم به آوردن تخت بلقیس به اورشلیم گرفت». نیز می‎گوید: یکی از این مشاوران به گفته مفسران اسلامی، آصف بوده است. همین دایره‎المعارف (۱۳/۱۴۲۴) می‎گوید که: «داستان ملکه سبا در آیات ۱۷-۴۵ از سوره ۲۷ (نمل) بسیار نزدیک است به آنچه آنچه در «ترگوم ثانی» (در احوال استر) درباره سلیمان و بلقیس آمده است.

باتوجه به لحن بیان جودائیکا و اینکه مدخل جداگانه‎ای به آصف اختصاص نداده است و نیز به دلیل اینکه این دایره‎المعارف ذیل سلیمان اشاره‎ای به موضوع ملکه سبا و آصف وزیر سلیمان نکرده، می‎توان نتیجه گرفت که یهودیان به آصف به عنوان شخصیتی تاریخی نگاه نمی‎کنند. در این کتاب (۱۵/۱۰۸) اشاره شده است که مفسران مسلمان، هنگام نسبت دادن حکمت و درایت و قدرت به سلیمان و وزیرش آصف، عموماً از روایات نیمه دینی یهودی (اگَّده» و افسانه‎هایی که گاه ریشه ایرانی دارند، متأثر بوده‎اند، اما مسلمانان در این اعتقاد خویش، بر آیات قرآنی (از قبیل: انبیاء/۲۱/۸۱-۸۲؛ نمل/۲۷/۱۷-۱۸؛ سباء/۳۴/۱۳؛ ص/۳۸/۳۶، ۳۹-۴۰) استناد می‎کنند نه روایات نیمه‎افسانه‎ای یهودی ـ ایرانی.

در روایات و افسانه‎های یهودی که از سوی گروهی از مورخان و مفسران مسلمان، مانند احمد نیشابوری، طبری، ابن‎اثیر، ابن‎واضح یعقوبی، و در قرون بعدی، حمدالله مستوفی و خواندمیر با توصیفهای بیشتری گزارش شده است، یک جای دیگر به نام آصف برخیا برمی‎خوریم و آن ضمن داستان ازدواج سلیمان با دختر فرعون (و به روایتی، با دختر پادشاه جزیره صیدون) است. برپایه این گزارشها، سلیمان پدر دختر یاد شده را کشت و وی را به زنی گرفت. پس از چندی برای تسلای آن زن پیکره‎ای از پدر او را در قصر نهاد.

دختر به پرستش آن پیکره پرداخت. آصف روزی ضمن اعتراض به سلیمان وی را گفت: «چهل روز است که در خانه تو غیر خدا را می‎پرستند». چون سلیمان به حقیقت پی برد، آن زن را کیفر کرد، اما مفسران به استناد چندین آیه از آیات قرآن (ص/۳۸/۳۰، ۴۰؛ انعام/۶/۸۵) انتساب قتل را به سلیمان که پیامبر برگزیده خداست، نمی‎پذیرند.

به دنبال شرح ماجرای یاد شده (یا بر پایه برخی افسانه‎های دیگر که متضمن قصه گم شدن انگشتری سلیمان است)، باز یادی از آصف شده است بدین شرح که دیوی به نام صَخْر خاتم سلیمانی را ربود و در هیأت سلیمان بر تخت پادشاهی نشست و پایه کار خود را بر ستم و تبهکاری نهاد. آصف که رفتار پیامبر خدا را غیرعادی دید، در کار او به در آورد و به سلیمان بازگرداند.

چون در روایات و تفسیرها، همه‎جا آصف وزیری خردمند، سیاستمدار و مدیر معرفی شده، نام وی در ادب فارسی نیز چنین معنایی به خود گرفته است. در سیاست نامه نظام‎الملک (ص ۲۱۷) نام آصف به عنوان وزیری کاردان و آگاه در ردیف نام پیران ویسه، بوذر جمهر، صاحب‎بن‎ عباد، آل برمک و بعمیان آمده است. برخی از شاعران مانند مجیر بیلقانی، سوزنی سمرقندی، انوری، ضیاءالدین سنجری، ابن‎یمین، فتحعلی‎خان‎صبا و جز ایشان، ممدوحان خود را در حکمت و درایت به آصف مانند کرده‎اند و آنان را در قالب ترکیباتی مانند «آصف جم اقتدار»، «آصف جمشید رتبت» و جز آن ستوده‎اند. چنین می‎نماید که حافظ شیرازی بیش از دیگران از نام آصف بهره گرفته است. وی افزون بر یکی دو مضمون لطیف که بر پایه داستان آصف و سلیمان پرداخته، این نام با ترکیباتی چون آصف ثانی، آصف عهد، آصف ملک سلیمان و آصف دوران را به صورت عناوین و القابی احترام‎آمیز در وصف وزیران همزمان خود به کار برده است (نکـ حافظ غزلهای: ۲۵، ۲۸، ۱۷۱، ۲۱۹، ۲۷۲، ۲۸۶، ۳۵۹، ۳۶۲، ۳۶۳).

علی مفرد

مآخذ:

ابن‎اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، دارصادر، ۱۴۰۲ق، ۱/۲۶-۲۴۰؛ ابن‎طاووس، علی‎بن‎موسی، مهج‎الدّعوات و منهج‎العبادات، به کوشش محمدحسن کرمانی، تهران، ۱۳۲۵ق، ص ۳۱۱؛

اهور، پرویز، کلک خیال انگیز، تهران، زوار، ۱۳۶۳ش، ۱/۱۹-۲۴؛

برسوی، اسماعیل، روح‎البیان، بیروت، داراحیاءالتراث‎العربی، ۶/۳۴۹؛

جودائیکا، ذیلِ Aggadeh و Queen of Sheba و Solomon؛

حافظ شیرازی، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران،

زوار، جمـ ؛ خواندمیر، غیاث‎الدین، حبیب‎السیر، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش، ۱/۱۲۲-۱۲۷؛

رازی، ابوالفتوح، روح‎الجنان، ۱۴۰۴ق؛

سپهر، محمدتقی، ناسخ‎التواریخ، اسلامیه، ۱۳۵۱ش، ۲/۲۸۳، ۲۹۰؛

سیوطی، جلال‎الدین، الاتقان‎فی ‎علوم‎القرآن، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قم، منشورات‎الرضی (افست)، ۱۳۶۳ش؛

شبر، عبدالله، تفسیرالقرآن ‎الکریم، بیروت، داراحیاءالتراث‎العربی، ص ۳۹۵؛

طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۲ق، ۱۵/۳۶۱-۳۷۱؛

طبرسی، فضل‎بن‎حسن، مجمع‎البیان، دارمکتبه‎الحیاه، ۱۳۸۰ق؛

طبری، محمدبن‎جریر، تفسیر، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۳ق؛

فخر رازی، التفسیرالکبیر، بیروت، داراحیاءالتراث‎العربی؛ فخرمدیر، محمدبن‎منصور، آداب‎الحرب والشجاعه، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، اقبال، ۱۳۴۶ش، صص ۴۳۲ و ۴۳۳؛

قرطبی عبدالله‎بن‎محمد، الجامع‎الاحکام‎القرآن، بیروت، داراحیاءالتراث‎العربی، ۱۳۷۲ق؛

لاهیجی، محمدبن‎علی، تفسیر شریف، به کوشش محدث ارموی، تهران، علمی، ۱۳۴۰ش؛

مراغی، احمدمصطفی، تفسیر، بیروت، داراحیاءالتراث‎العربی، ۱۹۸۵ق، ۱۹/۱۴۱؛

مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش، ص ۴۹؛

مبیدی، ابوالفضل، کشف‎الاسرار، به کوشش علی‎اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۱ش؛

میرخواند، خاوندشاه، روضه‎الصفا، تهران، مرکزی، ۱۳۳۸ش، صص ۳۷۹-۳۸۷؛

نظام‎الملک، حسن‎بن‎علی، سیاست‎نامه، به کوشش عباس اقبال، تهران، زوار، ۱۳۲۰ش؛

نیشابوری، ابواسحق احمد، قصص‎الانبیاء، بیروت، دارالکتب‎العلمیه، ۱۴۰۱ق، ص ۳۱۹؛

یعقوبی، ابن‎واضح، تاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۷۹ق، ۱/۵۹.

آصف بن برخیا، جلد: ۱، شماره مقاله:۲۳۸ (دایره المعارف بزرگ اسلامی)

مجدالدین کیوانی