مسیح و شریعت موسوی

در این نوشته تلاش شده تا با مراجعه به كتاب مقدس و بررسی سیره رفتاری و گفتاری عیسی مسیح, میزان همراهی او با این باور رایج در جامعه مسیحی ارزیابی شود

ما مسیحیت را بیشتر «مذهبی بدون شریعت» شناخته ایم و تردید نداریم كه در ساختار كاملا اخلاقی مسیحیت كنونی، شخص عیسی فراتر از قوانین تشریعی است. اما بحث در خصوص شریعت و نقش آن در نجات آدمی از دیرباز مورد مناقشه رسولان مسیحی بوده است. در این نوشته تلاش شده تا با مراجعه به كتاب مقدس و بررسی سیره رفتاری و گفتاری عیسی مسیح، میزان همراهی او با این باور رایج در جامعه مسیحی ارزیابی شود.

موقعیت ممتاز شریعت در شاكله دیانت یهود سبب شد كه با ظهور مسیح جامعه جوان پیرو او نخستین پرسش خود را از لزوم التزام به شریعت آغاز كند; پرسشی كه حجم قابل توجهی از كلمات عیسی را به خود اختصاص داده است. اما به راستی آیا مسیح آموزگار و مبلغ شریعت بود؟ پاسخ به این پرسش كار ساده ای نیست. مفسران پرشمار كتاب مقدس و الاهیدانان مسیحی در پاسخ به این پرسش هم آوا نیستند. پاسخ های آنان چنان متفاوت است كه به خوبی می توان فهمید كه این پرسش پرسشی معمولی نیست و خود مسیحیان نیز در پاسخ به آن با مشكلات فراوانی دست به گریبان اند و با تأویلات جدّی و عمیق كوشیده اند تا از آنچه مسیح می گوید، فهم درستی داشته باشند. در پاسخ به این پرسش، با سه دیدگاه كاملا متفاوت روبرو هستیم. نخست آن كه جماعتی بر این باورند كه مسیح هرگز نكوشیده است تا بر مبنای اقتدار شخصی خود اصلی بنا نهد یا فرمانی را كه در تعریف آن «فرمانِ خدا» گفته شود پایه ریزی كند، (یاسپرس، مسیح، ص۲۷) بلكه «مسیح بنیان گذار مذهبی است كاملا اخلاقی كه بر هیچ اصلی از اصول شریعت استوار نیست» (هگل، استقرار شریعت در مذهب مسیح، ص۴۰). بدین سبب، نباید او را آموزگار شریعت برشمرد.

بر این اساس آنچه مسیح می گوید خاستگاهی جز در درون آدمیان ندارد و اگر هم گاهی از موضع قدرت سخن گفته است یا برای مردم اعجازی پدید آورده، هرگز بدان روی نبوده كه آنان را در برابر فرمان خدا كه آن را تشریع كرده خاضع كند; بلكه بدین سبب است كه می خواسته توجه ملتی را برانگیزاند كه برای شنیدنِ اخلاق گوشی شنوا نداشته اند (همان، ص۴۰).

جماعت دوم بر این باورند كه بی هیچ تردیدی مسیح در پی آموزش اخلاق و تقوا بود و از این نگاه دریچه ای تازه به روی مردم متعصب دوران خود باز كرد، ولی هرگز نمی توان مقررات تشریعیو ایجابی او را نادیده گرفت; دستورهایی كه آدمی در پرتو عمل به آنها، از احسان الهی برخوردار خواهد بود، احسانی كه از نگاه او تنها با رعایت اصول اخلاقی به چنگ نمی آید بلكه عبادت نیز لازم است (همان،ص۴۰). با این همه، این جماعت با تمام تأكیدی كه بر شریعتمدار بودن آموزه های مسیح دارند، معتقدند كه عنصر تشریع از ذاتیات آیین مسیح و جوهره رسالت مسیح به شمار نمی آید. و به همین دلیل، از مجموعه آنچه مسیح منادی آن است می تواند جدا شود و به كناری نهاده شود بی آن كه به مجموعه تعالیم اش خللی وارد آید. آنان می گویند كه: «شریعت یكی از آموزه های مسیح هست ولی به سان اخلاق و تقوا، از ذاتیات آنها شمرده نمی شود.» (همان، ص۴۰).

دیدگاه سوم تقابلی جدی و آشكار با آنچه در تعریف نظریه نخست ذكر شد، دارد و ادعایی فراتر از آنچه در دیدگاه دوم آمد مطرح می كند. این جماعت بر این باورند كه شریعت مانند اخلاق و تقوا از اصول اولیه و ذاتیات آموزه های مسیح است و قابل احترام. این دسته در بیان عقیده خود گاه چنان از در زیاده روی وارد شده اند كه ادعا می كنند كه بنای اخلاق بر شریعت استوار است; چندان كه گاه برای شریعت اهمیتی بیش از اخلاق بیان می دارند (همان، ۴۱). بی آن كه خود را گرفتار سرگردانی در گزینش رأی این مفسران و الاهیدانان مسیحی كنیم و بی آن كه چشم بسته تأویل های آنان را بپذیریم ـ كه گاه چندان قابل پذیرش و تأیید نیست ـ لازم است با مراجعه مستقیم به آنچه از مسیح در عهد جدید، بهویژه در اناجیل همدید، نقل شده برای این پرسش پاسخی مناسب ارائه دهیم. اما پیش از هر چیز ذكر چند نكته را لازم می دانم:

یكم: برای ما مسلمانان كه قرآن را یك مجموعه پیوسته و یك واحدِ كامل می دانیم، توجه به این نكته لازم است كه در مسیحیت چنین باوری درباره كتاب مقدس (عهد جدید یا عهدین) وجود ندارد. آنان معتقدند این كتاب مجموعه ای است از كتب و رسائل مختلف كه هر كدام را نویسنده ای خاص نوشته است و در عین حال باور دارند كه «واضع این كتاب خداوند است و اوست كه حقیقت این كتاب را به صورت وحی و الهام به كاتبانی از نوع انسان الهام كرده است» (میشل، كلام مسیحی، ص۴۳). بر این اساس، تفاوت در نوشته های این كتاب امری طبیعی است و مسیحیان خود نیز آن را انكار نكرده اند. یاد آوری این نكته از آن روی مهم است كه خواننده محترم با خواندن نكته دوم در شگفت نماند.

دوم: واقعیت آن است كه در مجموعه عهد جدید چهار رویكرد كاملا متمایز وجود دارد ( vol. ۳, p. ۸۵-۸۹ B The Intetnational Standard Bibleromiley,) كه در حقیقت سیر جدایی مسیحیت را از شریعت نشان می دهد; البته در اینجا مدعی اختلاف در میان این رویكردها نیستیم; الف. شریعت در اناجیل; ب. شریعت در اعمال رسولان; ج. شریعت در رسائل پولس; د. شریعت در سایر نوشته های عهد جدید.

این نوشته بر آن است تا رویكرد نخست را تحلیل كند، رویكردی كه به مسیح متعلق است، و بیشتر به مسیحیت اولیه برمی گردد. این رویكرد در اناجیل به ویژه اناجیل همدید (متی، مرقس و لوقا) طرح شده است.

سوم: واژه شریعت[۴] كه با زیست اجتماعی و سیاسی انسان ها در ارتباط است. تمایز میان این جنبه ها در كاركردهای شریعت در اناجیل كاملا و به روشنی مشخص نیست و عموماً تمام شریعت موسوی مورد نظر است. البته در تفسیر مفسران به این تمایزها اشاره شده است ولی در خود عهد جدید به این تفصیل پرداخته نشده است. با این همه، گاه در اناجیل معانی خاصی از شریعت اراده شده است; مثلا در یوحنا ۱۰:۳۴ و ۱۲:۳۴ و نیز ۱۵:۲۵ مراد از این كلمه كل عهد عتیق است نه صرف شریعت و نیز در لوقا ۲۴:۲۴ مراد از آن خصوص اسفار پنجگانه است (ibid, vol. ۳, p. ۸۵.).

چهارم: واژه شریعت به معنای شریعت موسوی (Nomos) در اناجیل چهارگانه، كاركرد متفاوتی دارد. این واژه در انجیل متی هشت بار در انجیل لوقا نه بار و در انجیل یوحنا پانزده بار به كار رفته است و اما در سراسر انجیل مرقس حتی یكبار هم به كار نرفته است; گرچه از آن سخن گفته شده است (ibid., v.۳, p. ۸۵) و البته به لحاظ بحث نیز این چهار انجیل به یك اندازه به آن نپرداخته اند و در سه انجیل نخست كه اصطلاحاً آنها را اناجیل همدید نام نهاده اند (متی، مرقس، لوقا) تأكید بر شریعت فزون تر از انجیل چهارم (یوحنا) است و مباحث بیشتری درباره آن طرح شده است. از میان اناجیل چهارگانه، انجیل متّی تأكید بیشتری بر شریعت دارد و این تأكید چندان قوی است كه جماعتی از متكلمان مسیحی را بر آن داشته تا ادعا كنند كه انجیل متی برای تبلیغ مسیحیت در میان یهودیان نوشته شده است (فرانس، التفسیر الحدیث للكتاب المقدس، ص۴۲). آنان بر این باورند كه برای تبلیغ مسیحیت و آموزه های مسیح در میان بنی اسرائیل راهی جز نبود آن كه متّی در انجیل خود در پیش گرفت. به باور اینان، این كتاب در اصل به زبان عبری نوشته شده و بعدها به زبان یونانی برگردانده شده است (مبانی مسیحیت، ص۴۰).

پس از ذكر این چهار نكته به بیان شریعت از نگاه اناجیل چهارگانه كه در واقع بیانگر دیدگاه مسیح درباره شریعت است می پردازیم. محورهای كلی بحث از این قرار است:

۱) مسیح و تأكید بر شریعت موسوی;

میزان اهتمام و تأكید مسیح بر شریعت حضرت موسی در چهار انجیل یكسان نیست و گاه تفاوت های اندكی در نوع بیانات نقل شده از مسیح در این اناجیل به چشم می خورد; با این حال برجسته ترین مطلبی كه به روشنی و بی هیچ تأویلی از كلمات مسیح در این اناجیل قابل فهم و درك است، تأكید و اصرار او بر شریعت موسوی است. او در نخستین بیانیه های تبلیغی خود كه «به موعظه روی كوه» شهرت یافته، آشكارا اعلام می كند: «گمان مبرید كه آمده ام تا تورات یا صحف انبیا را باطل نمایم» (متی ۵:۱۷).

شكل ایراد این موعظه و قرار گرفتن مسیح بر فراز كوه، یادآور شیوه گرفتن شریعت توسط موسی است و شاید گمان شود حالت مسیح، حالت بیان و اعلام یك شریعت تازه است (فرانس، التفسیر الحدیث لكتاب المقدس، ص۴۲) و همان گونه كه موسی بر فراز كوه شریعت خود را از خداوند گرفت، مسیح نیز چنین كرده است; ولی بی تردید این جمله بدون كمترین نیاز به تأویل و تفسیر حكایت از آن دارد كه عیسی هرگز در مقام آوردن شریعتی تازه نبوده و نفی شریعت موسوی نبود و نمی خواست كه در این عرصه به نوآوری دست زده و قانونِ عهد عتیق را باطل سازد یا حتی اندكی از سیطره و اهمیت آن بكاهد (الفغالی، دراسات بیبلیه، ج۱۴، ص۷۷). او در پایبندی خود به شریعت موسوی اعلام می كند: «لیكن آسان تر است آسمان و زمین زایل شود از آن كه نقطه ای از تورات ساقط گردد.» (لوقا ۱۶:۱۷) و در دیگر بیان تاكید می كند: «زیرا هر آینه به شما می گویم تا آسمان و زمین زایل نشود، همزه یا نقطه ای از تورات هرگز زایل نخواهد شد تا همه واقع گردد» (متی ۵:۱۸).

عیسی گاه چون یك فریسی تمام عیار در مقام موعظه بر آمده و ضمن بیان احكام تورات مردم را به انجام دادن این احكام فرا می خواند: «پس هر كس یكی از این احكام كوچك ترین را بشكند و مردم را چنین تعلیم دهد، در ملكوت آسمان كمترین شمرده می شود; اما هر كس به عمل آورد و تعلیم نماید، او در ملكوت آسمان بزرگ خوانده خواهد شد» (متی ۵:۱۹) و در جایی دیگر و در پاسخ به پرسش جوانی كه از او راه رسیدن به زندگی ابدی را درخواست می كند، می گوید: «اگر بخواهی داخل در حیات ابدی بشوی احكام را نگاه دار. (و وقتی آن جوان با تعجب پرسید:) بدو گفت كدام احكام را؟ عیسی گفت: قتل مكن، زنا مكن، دزدی مكن، شهادت دروغ مده، پدر و مادرت را حرمت دار و همسایه خود را مثل نفس خود دوست بدار (متی ۱۹:۱۶ـ۱۹).

هر كس به اجمال عهد جدید را مطالعه كند، خواهد دید كه مسیح با فرقه فریسیان كه مبلّغان احكام شرعی تورات بودند، مشاجرات فراوانی داشت. با این هم، شگفت آور خواهد بود كه بدانیم مسیح در راه تأكید بر احكام شرعی و شریعت تورات به یاران خود اعلام می كند كه با همه اختلافی كه با فریسیان دارد، وقتی آنها یك فریسی را بر منبر موعظه و بیان احكام تشریعی موسی دیدند، باید از آنچه او می گوید اطاعت كنند: «آن گاه عیسی آن جماعت و شاگردان خود را خطاب كرده، گفت كاتبان و فریسیان بر كرسی موسی نشسته اند; پس آنچه به شما گویند نگاه دارید و به جای آورید» (متی ۲۳:۱ـ۴) و جالب تر وقتی است كه به پیروانش توصیه می كند كه در زمینه عمل به شریعت نه چون یك فریسی بلكه بیش از او به شریعت عمل كنند ( The international Bromily,standard Bible Encyclopedia P.۸۵.) «لیكن مثل اعمال ایشان مكنید زیرا می گویند و نمی كنند» (متی ۲۳:۴).

علاوه بر این آیات، آیات دیگری نیز هست كه حكایتگر تأكیدهای عیسی (ع) بر شریعت موسوی است، اما جالب تر این كه در كنار این آیات، آیاتی دیگر نیز وجود دارد كه در ترسیم چهره عیسی مسیح، اعتقاد و تقیّد عملی او به احكام را تشریعی شریعت موسوی را نشان می دهند: «در روز اول عید فطیر كه در آن فصح را ذبح می كردند، شاگردانش به وی گفتند می خواهی كجا برویم و تدارك ببینیم تا فصح را بخوری. پس دو نفر از شاگردانش را فرستاد بر ایشان گفت به شهر بروید و شخصی با سبوی آب به شما خواهد برخورد از عقب وی روید. و به هر جای كه در آید صاحب خانه را گوئید استاد می گوید مهمانخانه كجاست تا فصح را با شاگردان خود در آنجا صرف كنم. و او بالاخانه بزرگ و مفروش و آماده ای را به شما نشان می دهد آنجا از بهر ما تدارك ببینید» (مرقس; ۱۴:۱۲ـ۱۵)

بر اساس آنچه گذشت و با توجه به این مجموعه از آیات به روشنی می توان دریافت كه «عیسی هرگز از حمایت شریعت دست نكشید» (بولس، المعجم اللاهوتی، ص۴۴۷) و با پذیرش جوهره قانون نشان داد كه در مقام عمل نیز به آن پایبند است (, vol. ۵, p.۱۹۱The Interprenter۰۳۹;s Bible).

در یكی از تفاسیر عهد جدید درباره میزان اهتمام عیسی به شریعت موسوی تفصیلی وارد شده است كه اشاره به آن خالی از فایده نیست. بر اساس این تفسیر و همان گونه كه پیش از این یاد شد، شریعت موسوی دارای سه جنبه متفاوت است. جنبه نخست یعنی شریعت اخلاقی و یا بعد اخلاقی شریعت موسوی كه در ده فرمان جلوگر شده است، اوامری هستند فارغ از زمان و مكان و همیشه جاری و لازم الاجرا خواهند بود. از این روی عیسی مسیح اطاعت از این فرمان ها را به همه سفارش، و خود نیز به آنها عمل كرد; اما دیگر جنبه این شریعت، یعنی شریعت آیینی یا مناسكی و نیز شریعت مدنی و اجتماعی در زمان موسی و پیش از آمدن مسیح لازم الاجرا بوده، ولی از آن جا كه با وضعیت زمانی حضور عیسی سازگار و قابل انطباق نیست نه بر او و نه بر هیچ كس دیگری واجب نیست و بر این اساس مسیح نه تن دادن به این احكام را سفارش می كرد و نه خود به این احكام عمل می كرد. البته مسیح روح حاكم بر این احكامِ منسوخ شده را پذیرفت و بر اساس آن رفتار كرد; مثلا در احكام آیینی،مسیح همیشه به جوهره ساری در این احكام یعنی محبت پروردگار و پرستش او كه مبدأصدور این احكام است،توجه داشت (تفسیر تطبیقی عهد جدید،ص۲۵). با این همه، به اجرای صورت این احكام اصراری نداشت.

كتابنامه

آكادمی شوروی، مبانی مسیحیت، ترجمه اسدالله مبشری. بابل: كتابسرای بابل، ۱۳۶۶.

الفغالی، خوری بولس، دراسات بیبلیه (متی). لبنان: مؤسسهٔ الدكاش للطباعه، ۱۹۹۵.

المرشد الی الكتاب المقدس. بیروت: دارالكتاب المقدس، ۱۹۹۶.

پاركلی، ویلیام، تفسیر العهد الجدید. قاهره: دارالثقافه المسیحیه، ۱۳۰۴.

نكرتن، بنیامین، تفسیر انجیل متی. قاهره: مطبعهٔ كنیسهٔ الاخوه، ۱۹۸۰.

پاركس، هنری بمفورد، خدایان و آدمیان، ترجمه محمد بقایی. تهران: قصیده، ۱۳۸۰.

تیسین، هنری، الاهیات مسیحی، ترجمه طاها میكائیلیان. تهران: انتشارات حیات ابدی.

شلبی، احمد، مقارنهٔ الادیان. قاهره: مكتبه النهضه المصریه، ۱۹۹۲.

فرانس، ر. ت، التفسیر الحدیث لكتاب المقدس (متی). قاهره: دارالثقافه، ۱۹۹۰.

فرگوسن، دیوید، متفكران بزرگ مسیحی (رودلف بولتمان)، ترجمه رحمتی. تهران: انتشارات گام نو، ۱۳۸۲.

كارپنتر، همفری، عیسی، ترجمه حسن كامشاد. تهران: انتشارات طرح نو، ۱۳۵۷.

كارل، یاسپرس، مسیح، ترجمه احمد سمیعی گیلانی. تهران: خوارزمی، ۱۳۷۳.

كهن، آبراهام، گنجینه ای از تلمود ترجمه فریدون گرگانی. تهران: انتشارات یهودا حی، ۱۳۵۶.

معجم اللاهوت الكتابی. بیروت: دارالمشرق، ۱۹۹۱.

میشل، توماس، كلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی. قم: مركزمطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۷۷.

ویور، مری جو، درآمدی به مسیحیت، ترجمه حسن قنبری. قم: مركز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱.

هاریسون، ر. ك، تفسیر الحدیث للكتاب المقدس (لوقا). قاهره: دارالثقافه، ۱۹۹۴.

هگل، فریدریش، استقرار شریعت در مذهب، ترجمه باقر پرهام. تهران: انتشارات قصیده، ۱۳۸۰.

یعقوب ملطی، تادرس، الانجیل بحسب القدیس متی. لازقیه: منشورات مطرانیه الروم الارثوذكسی، ۱۹۹۵.

Bromiley, Geoffry, The International Standard Bible Encyclopedia. michigan, ۱۹۸۸.

Harmon, Nolan, The Interpreters Bible. America, ۱۹۹۵.

New Contholic Encyclopedia, Law in Christian Life, Gale

---